स्पायडर वेब मागचे सत्य...

‘स्पायडर वेब’ नावने युक्रेनने रशियाच्या अंतर्गत भागांत हल्ले करून जगभरातील युद्धतज्ज्ञांना चकित केले आहे. या हल्ल्यामध्ये रशियाची असलेली ‘एस-४००’ प्रणाली सपशेल अपयशी ठरली. त्यापेक्षा अधिक अपयश हे रशियाच्या गुप्तचर संस्थेचे. युक्रेनचे हल्ले परतवायला रशिया का अपयशी ठरली याचा घेतलेला आढावा...

युक्रेनने रशियाच्या हवाईतळांवर केलेल्या ड्रोनने हल्ल्याने संपूर्ण जग हादरले. युक्रेनने ‘ऑपरेशन स्पायडर वेब’ म्हणजेच असंख्य ड्रोनची एक झुंड रशियाच्या पाच लष्करी हवाईतळांवर पाठवली. या हल्ल्यामध्ये ४१ बॉम्बर विमाने आगीत जळून भस्मसात झाली. रशियाचे या हल्ल्यात सात अब्ज डॉलर्सचे आर्थिक नुकसानही झालेे. या प्रसंगाची तुलना ‘ट्रोजन हॉर्स’ या युद्धनीतीशी केली जात आहे. कारण, या हल्ल्यासाठी रशियाच्या अंतर्गत भागांत एका लाकडी छताखाली, ‘एफपीव्ही’ नावाचे विशेष ड्रोन तस्करी करून आणले गेले. युक्रेनने रविवार, दि. १ जून रोजी रशियाच्या हवाईतळांवर या ड्रोनने हल्ला केला. या मोहिमेचे नियोजन १८ महिन्यांपूर्वीच सुरू झाले होते. युक्रेनने हल्ल्यामध्ये रशियाच्या मुर्मन्स्क, इर्कुत्स्क, इवानोवो, रियाझान आणि अमूर प्रदेशांतील पाच हवाईतळांवर ‘एफपीव्ही’ ड्रोनने हल्ले केले. ‘ऑपरेशन स्पायडर वेब’ हा ड्रोन हल्ला दि. १६ मे रोजी रशियन हवाईतळांवर झाला होता, यामध्ये अनेक विमानांचे नुकसान झाले. या हल्ल्यामुळे रशियाच्या हवाई संरक्षण प्रणाली, विशेषतः ‘एस-४००’च्या कार्यक्षमतेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहेत.

रशियाला हे हल्ले का रोखता आले नाहीत?

ड्रोनचे रशियाच्या हद्दीतून, कमी उंचीवर उड्डाण:

ट्रकमध्ये लपविलेल्या कंटेनर्समधून अनेक ड्रोनचे रशियाच्या हद्दीतूनच प्रक्षेपित करण्यात आले. ते अत्यंत कमी उंचीवर उडत होते. यामुळेच ‘एस-४००’सारखी लांब पल्ल्याची प्रणाली रडारवर त्यांना पकडू शकली नाही. ‘एस-४००’ प्रामुख्याने जास्त उंचीवर उडणार्या लांब अंतरावरील विमाने आणि क्षेपणास्त्रांसाठी डिझाईन केले आहे. स्वतःच्या संरक्षण परिघाबाहेर असणार्या कमी उंचीवरील धोयांसाठी त्याची उपयुक्तता नाही.

गुप्तचर यंत्रणेचे अपयश : मुख्य अपयश ‘एस-४००’ प्रणालीचे नसून, रशियन गुप्तचर यंत्रणचेे होते. युक्रेन एका वर्षापासून या ऑपरेशनची योजना करत होता आणि ड्रोन रशियामध्ये पोहोचवत होता. तरीही रशियन एजन्सीजला हा महत्त्वपूर्ण धोका वेळेवर शोधण्यात अपयश आले.

स्वार्म हल्ले आणि बचाव यंत्रणेवर ताण : एकाच वेळी मोठ्या संख्येने ड्रोन प्रक्षेपित करण्यात आले. ज्यामुळे स्थानिक बचाव यंत्रणांवर ताण आला. ‘एस-४००’ शक्तिशाली असले, तरी जर ड्रोन लहान असतील आणि खूप कमी उंचीवर उडत असल्यास असा हल्ला, अगदी प्रगत प्रणालींनाही(एस-४००) आव्हान देऊ शकतो.

तैनातीतील त्रुटी आणि स्तरीकृत संरक्षणाचा अभाव:

काही ठिकाणी ‘एस-४००’ला कमी पल्ल्याच्या हवाई संरक्षण प्रणालींशिवाय एकाकीपणे तैनात केले गेले होते. या कमी पल्ल्याच्या प्रणाली, कमी उंचीवरील ड्रोनचा सामना करण्यासाठी अधिक योग्य आहेत. ‘एस-४००’ हा मोठ्या हवाई संरक्षण नेटवर्कचा फक्त एक थर आहे. कमी पल्ल्याच्या प्रणालींशी जसे की, ‘पँत्सिर-एस१’ किंवा ‘टॉर-एम२’ यांच्याशी योग्य एकत्रीकरणाशिवाय ती काम अचूक करू शकत नाही.

भारतसारख्या देशांनी वापरलेली बहुस्तरित संरक्षण प्रणाली, विविध उंची आणि पल्ल्याच्या धोयांना तोंड देण्यासाठी विविध प्रणालींना एकत्र करते. नेमके हेच रशियाने केले नव्हते.

‘एस-४००’ युनिट्सना लक्ष्य करणे : युक्रेनने ‘एस-४००’ प्रणालींनाच नष्ट करण्यासाठी रणनीती आखली. क्षेपणास्त्र हल्ले करण्यापूर्वी रडार आणि अॅन्टेनांना लक्ष्य करण्यासाठी, अनेक ड्रोनचा वापर केला गेला. ज्यामुळे मुख्य हल्ला होण्याआधी रक्षण रडार प्रणालीच नष्ट झाली. या ड्रोन हल्ल्यांनंतर रशियाच्या हवाई संरक्षण प्रणालीवर निश्चितपणे प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहेत. रशियन अधिकार्यांनी हल्ले मान्य केले, तरी या हल्ल्यातील नुकसानामुळे रशियाची ड्रोनविरुद्ध असलेली असुरक्षितता अधोरेखित झाली आहे.

संक्रमित रणनीतीमुळे बचाव यंत्रणेवर ताण :

‘स्पायडर वेब’ हे नाव अनेक दिशांनी ड्रोन, क्रूझ क्षेपणास्त्रे आणि डिकॉय वापरून बहुवेटर, स्वार्म-शैलीतील हल्ला करते. ‘एस-४००’सारख्या प्रगत प्रणालींमध्येही ड्रोन, क्रूझ क्षेपणास्त्रे यांवर एकाचवेळी लक्ष्य ठेवण्याची क्षमता मर्यादित असते. मोठ्या प्रमाणावर स्वार्म हल्ला रडार आणि फायर-कंट्रोल प्रणालींवर ताण निर्माण करतो. एकदा ताण आल्यानंतर ड्रोनसारखी आधुनिक शस्त्रे सहज आत येऊ शकतात.

‘एस-४००’ उच्च मूल्याच्या धोयांसाठी डिझाईन केलेले आहे :

ही प्रणाली फायटर जेट्स, अॅवॅक्स, बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे आणि उच्चगती क्रूझ क्षेपणास्त्रांचा सामना करण्यासाठी अनुकूल आहे. लहान ‘एफपीव्ही’ ड्रोन, लोईटरिंग दारूगोळा किंवा डिकॉय स्वार्मसाठी नाही. युक्रेनने मोठ्या संख्येने कमी किमतीचे, व्यावसायिक सुधारित ड्रोन वापरले आहेत. जे लाखो डॉलर्सच्या इंटरसेप्टरला नुकसान पोहचवत आहे.

इलेट्रॉनिक युद्ध आणि स्टील्थ रणनीती :

युक्रेनने आपली इलेट्रॉनिक युद्ध आणि जॅमिंग क्षमता सुधारली आहे. जी काहीवेळा रडारच्या कार्यात अडथळा आणत असून, ट्रॅकिंग प्रणालीही गोंधळात टाकत आहे. काही ड्रोनमध्ये कमी रडार क्रॉस सेशन्स असतात आणि ते हळू उडतात, ज्यामुळे लांब पल्ल्याच्या रडारमधून ते दिसत नाही.

भूगोल आणि मर्यादा:

अनेक ड्रोननी रशियन हद्दीच्या आत उदा. मॉस्को किंवा बेलगोरोडजवळील हवाईतळ हल्ला केला. जिथे स्तरीकृत बचाव यंत्रणा पूर्णपणे तैनात नव्हती किंवा त्यांची सतर्कता कमी होती. रात्री किंवा खराब हवामानात, रशियन पूर्वसूचना प्रणाली वेळेवर ड्रोन शोधून त्यांना प्रतिसाद देण्यात अपयशी ठरली.

पारंपरिक युद्धाची परिभाषा बदलली आहे का?

"स्पायडर वेब” हल्ल्यामुळे पारंपरिक युद्धाची परिभाषा बदलत आहे. शतकानुशतके पारंपरिक युद्ध मोठ्या सैन्ये, रणगाडे, विमाने आणि नौदलांच्या थेट संघर्षाभोवती फिरत होते. तथापि, ड्रोन तंत्रज्ञान, सायबर युद्ध आणि माहिती ऑपरेशन्सच्या वाढीमुळे रणांगण बदलत आहे. ड्रोन हा कमी शक्तिशाली घटकांना, अधिक तांत्रिकदृष्ट्या प्रगत विरोधकांना मोठे नुकसान पोहोचवण्याचाअ एक किफायतशीर मार्ग आहे. तुलनेने स्वस्त असलेले ड्रोन, आज अनेक दशलक्ष डॉलर्सच्या विमानालाही सहज नष्ट किंवा नुकसान करू शकतात. ‘स्पायडर वेब’ हल्ले अनपेक्षित ठिकाणांहून कधीकधी देशाच्या अंतर्गत भागात सुरू होतात. ज्यामुळे पारंपरिक सीमा अस्पष्ट होत असून, राष्ट्रसंरक्षण अधिक जटिल बनत आहे.

गुप्तचर तयारी महत्त्वाची आहे : ‘स्पायडर वेब’सारख्या ऑपरेशन्सचे यश गुप्त माहिती गोळा करणे, घुसखोरी करणे आणि दीर्घकाळ न पकडता काम करण्याची क्षमता यांवर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून असते. यामुळे केवळ सामरिक मारक क्षमतेतून यश मिळत नाही. या हल्ल्यांचा महत्त्वपूर्ण मानसिक परिणाम होऊ शकतो, ज्यामुळे संरक्षण प्रणालींवरील सार्वजनिक विश्वास कमी होतो आणि असुरक्षिततेची भावना निर्माण होते. हा बदल अधिक अपारंपरिक, तंत्रज्ञान आधारित संघर्षांकडे वाटचाल दर्शवतो. जिथे चपळता, गुप्तचर पारंपरिक लष्करी सामर्थ्याइतकीच महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

अशा प्रकारचा हल्ला भारताकरिता सावधानतेचा इशारा?

अशा प्रकारचा हल्ला सर्व देशांसाठी एक मोठा इशारा आहे. ‘ऑपरेशन स्पायडर वेब’मधील धडे भारताकरितासुद्धा आहेत. कोणताही देश अत्याधुनिक ड्रोन हल्ल्यांच्या धोयापासून सुरक्षित नाही. विशेषतः दहशतवाद्यांपासून किंवा नवीन रणनीती वापरणार्या विरोधकांकडून. केवळ पारंपरिक, लांब पल्ल्याच्या हवाई संरक्षण प्रणालींवर अवलंबून राहणे आता पुरेसे नाही. देशांना सर्वसमावेशक, बहुस्तरित संरक्षण रणनीती विकसित करण्याची आवश्यकता आहे. ज्यात काऊंटर-ड्रोन तंत्रज्ञान, कमी पल्ल्याचे हवाई संरक्षण, इलेट्रॉनिक युद्ध क्षमता आणि सशक्त गुप्तचर नेटवर्क समाविष्ट आहेत.

राष्ट्रीय सीमांमध्ये हल्ले होण्याची शयता वाढल्याने, वाढीव अंतर्गत सुरक्षा उपाययोजना आणि गुप्त ऑपरेशन्सविरुद्ध सतर्कताही आवश्यक आहे. जॅमर, लेझर प्रणाली आणि अगदी विशेष इंटरसेप्टर ड्रोनसह प्रभावी काऊंटर-ड्रोन उपाययोजनांमध्ये संशोधन आणि विकास करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

भारताने विकसित होणार्या धोयांचे सतत मूल्यांकन केले पाहिजे आणि त्यानुसार त्यांच्या संरक्षण सिद्धांतांना आणि क्षमतांना सिद्ध केले पाहिजे. ‘स्पायडर वेब’ ऑपरेशन अधोरेखित करते की, भविष्यातील युद्धात पारंपरिक आणि अपारंपरिक पद्धतींचे मिश्रण असण्याची शयता आहे. ज्यामुळे सर्व राष्ट्रांना जटिल आणि अनपेक्षित धोयांच्या नवीन युगासाठी तयारी करणे अनिवार्य झाले आहे. ‘स्पायडर वेब’ हल्ला सूचित करतो की, अगदी उच्च-स्तरीय प्रणालींनाही नावीन्यपूर्ण रणनीतींनी (ळपर्पेींरींर्ळींश ींरलींळली) आव्हान दिले जाऊ शकते. कोणतीही संरक्षण प्रणाली निर्दोष नाही आणि त्यामुळेच नवीन धोयांना सतत शोधून, त्याकरिता तयार राहणे महत्त्वाचे आहे.