सामान्य माणसांचे ज्ञान हे लोकपरंपरेनुसार अनुमानाने आलेले असते. ते खरे असतेच असे नाही. एखादा धाकटा बुद्धी व गुणांच्या जोरावर भाग्यपदावर पोहोेचला तर त्याच्या निकटचे लोक त्याला महत्त्व देत नाहीत, त्याला तुच्छ समजतात. अशावेळी त्या धाकट्याने जवळच्या लोकांना दूर सारावे, असा सल्ला देऊन स्वामींनी तुच्छता दर्शविणार्‍या त्या लोकांना फटका दिला आहे...

मानवाने (इह) या जगात (कर्माणि) कर्मे (कुर्वन् एव) करीतच (शतम्) शंभर (समाः) वर्षांपर्यंत (जिजीविषेत्) जगण्याची इच्छा बाळगावी. (एवम्) अशा प्रकारे कर्मे करीत राहिल्यास (हे मानवा!) (त्वयि नरे) तुझ्यासारख्या माणसामध्ये (न कर्म लिप्यते) कर्मबंधनाचा लेप चढणार नाही. (इतः) याखेरीज (अन्यथा) दुसरा कोणताही मार्ग (न अस्ति) नाही...

रामदासांनी स्त्रियांविषयी आदर दाखवून स्त्रीत्वाचा सन्मान केलेला आहे. असेच त्यांच्या चरित्रावरून व दासबोधातील वेच्यांवरून दिसून येते. दासबोधातील स्त्री-पुरुष भेदासंबंधी विवरण महत्त्वपूर्ण आहे. ..

चांगुलपणा कोणास आवडत नाही? जगातील सर्व प्राणी व विशेष करून मानवसमूह हे नेहमी चांगल्या गोष्टींचीच अपेक्षा ठेवतील. वाईटाची कोणालाच अभिलाषा नसते. सर्वजण सद्गुण सच्छिल, मांगल्य आणि सुंदरतेचाच आग्रह धरतात. सदरील मंत्रात ‘वाईट नको, चांगलेच हवे!’ हा भाव व्यक्त होतो...

चार वेदातील सर्व मंत्रांमध्ये ज्याचा सर्वोच्च असा महान दिव्य अर्थ आहे, अशा गायत्री महामंत्रांतर्गत स्तुती, उपासना व प्रार्थना या तीन भागांपैकी ‘उपासना’ या विषयावरचे आपण निरूपण जाणून घेत आहोत. दुसर्‍या चरणातील ‘सविता’ या शब्दावर मागील भागात प्रकाश टाकण्यात आला आहे. आता ‘देवस्य, वरेण्यं, भर्गः धीमहि ।’ आणि या दुसर्‍या प्रार्थना अंतर्गत ‘धियो यो नः प्रचोदयात् ।’ या तिसर्‍या व अंतिम चरणावर चिंतन करू या!..

आपला देश म्लेंच्छांच्या तावडीतून सोडवून हिंदुस्थान बलवान झालेला रामदासांना बघायचा होता. आपल्या ध्येयाचा असा संकल्प करताना स्वामींनी महाराष्ट्राच्या सीमा ओलांडल्या होत्या. संपूर्ण हिंदुस्तान त्यांच्या डोळ्यांसमोर होता हे नक्की. एवढेच नव्हे तर सर्व पापी, चांडाळ, दुष्ट मारले जाऊन ‘निर्मळ जाहली पृथ्वी’ असे उत्तुंग ध्येय स्वामी बाळगून होते. रामावतारात रामाने असुरांच्या बाबतीत जे धोरण अवलंबले होते, तेच आता शिवाजी महाराजांच्या रुपाने येऊन त्यांच्या सैन्याने दुष्टांचा समाचार घ्यावा व गांजलेल्या या राष्ट्राला ..

समर्थ रामदासांनी लिहिलेले ‘आनंदवनभुवनी’ हे ५९ कडव्यांचे ‘अनुष्टुप’ एक अप्रतिम काव्य आहे. त्यातील शब्दयोजना, भावनांचा आवेश, विचारांचे अर्थसौंदर्य यांचा आस्वाद घ्यायचा, तर ते काव्य मुळातूनच वाचले पाहिजे. तसेच त्यातील गेयतेची गोडी विचाराबरोबर कळेल...

'भक्तिमार्ग' हा जरी या ग्रंथाचा मुख्य विषय असला तरी हा भक्तिमार्ग सर्वांगाने पुढे नेऊन त्याला 'प्रपंच-परमार्थ' जोडणारा आवश्यक घटक करावा आणि राष्ट्रभावनेची जाणीव देऊन राजकारणही त्यात समाविष्ट करावे, असे रामदासांच्या मनात होते. रामदासांनी आरत्या लिहिल्या, स्तोत्रे लिहिली आणि भक्तिपंथाची प्रशंसा केली. ..

(वसवः देवाः) हे वसुंनो! हे देवांनो! (पाकत्राः) तुम्ही परिपक्व ज्ञानाचे (स्थन) व्हा. (मर्त्यम्) या जगातील मरणधर्मी माणसांच्या स्वभावांना (हृत्सु) आपल्या अंतःकरणात (जानीथ) जाणा, ओळखा! (द्वयुम् च) दोन्ही पद्धतीने, दुतोंडी वागणार्‍या वाईट माणसांना आणि (अद्वयुम्) द्वंद्वरहित, एकसारखे- समानतेने वागणार्‍या चांगल्या माणसांना (पण) ओळखा. त्यांची पारख करा. कदापि धोका खाऊ नका. (जानीथ)..

आज चैत्र शुद्ध नवमी तिथी म्हणजे ‘रामनवमी.’ या दिवशी रामाचा अयोद्धेत जन्म झाला. भारतभर रामनवमी उत्साहात साजरी केली जाते. अनेक ठिकाणी रामजन्मोत्सव मोठ्या प्रमाणात साजरा होतो. परंतु, आज तसे होणार नाही. कोरोना विषाणूच्या जागतिक संकराने आज सार्‍या विश्वभर चिंतेचे ढग जमले आहेत. घरातच राहावे असे आदेश आहेत आणि त्याचे तंतोतत पालन करणे, हे आपले कर्तव्य आहे. त्यामुळे घरात राहूनच आपल्याला रामाचे, त्याच्या पराक्रमाचे, बंधविमोचनाचे भक्तिपूर्वक स्मरण करायचे आहे...

दासबोध अभ्यासाची फलश्रुती कितीही चांगली असली तरी हा ग्रंथ ऐकणार्‍यांची, वाचणार्‍यांची जशी मनोवृत्ती असेल, तसेच फळ त्याला प्राप्त होईल. स्वतःला विद्वान समजणारे काही टीकाकार हा ग्रंथ मुळातून न वाचताच त्यावर टीका करतात. त्यांना समर्थांचे सांगणे आहे की, जे मूळ ग्रंथ न वाचता केवळ मत्सर मनात ठेवून टीका करीत असतात, त्यांना मत्सराशिवाय दुसरे काय प्राप्त होणार? गुणांची पारख न करता ज्यांना फक्त दोषच पाहण्याची सवय असते, त्यांना तेच प्राप्त होणार यात संदेह नाही. जशी ज्याची वृत्ती तसे फळ त्याला मिळणार. अर्थात, ..

महायुद्धापूर्वी अपशकुन झाले होते, तसेच पुन्हा होऊ लागले होते. त्याला कळत नव्हते नक्की काय होणार आहे? श्रीकृष्णाला मात्र अंत:प्रेरणेने कळले की, आता वृष्णी घराण विलयास जाणार आहे. गांधारीने दिलेला शाप खरा होणार होता...

शनिवार, दि. १४ मार्च रोजी नाथषष्ठी साजरी होत आहे. त्यानिमित्ताने एकनाथ महाराजांच्या विचारमूल्यांचा घेतलेला हा धांदोळा.....

अखेरीस भीष्मांना देहातून मुक्ती देणारा दिवस उगवला! त्यांच्या दर्शनासाठी फुले, धूप, रत्ने, फळे, रेशीम वस्त्रे इत्यादी शुभ वस्तू घेऊन कृष्ण आणि पांडव परिवार कुरुक्षेत्री आला. त्यांच्या समवेत धृतराष्ट्र, गांधारी, कुंती, द्रौपदी, सात्यकी, विदुर व युयुत्सु पण होते. शरशय्येवरती भीष्म आपली सुटका होण्याच्या प्रतीक्षेत होते. ..

वेदांनी माणसाच्या आचरणावर मोठा भर दिला आहे. जगातील सर्व ग्रंथ सत्य आणि प्रामाणिकतेला अग्रक्रम देतात. सत्य गोष्टींना प्राधान्य देतात. पण वेद हे जगातील असे महानतम ग्रंथ आहेत की, ते सत्याबरोबरच सदाचाराला म्हणजेच उत्तम आचाराला ही तितकेच महत्त्व देतात...

जीवन म्हणजे एक महासंग्राम आहे. यातील प्रत्येक क्षण हा युद्धाचा प्रसंग! पण तो असतो असामान्य धैर्यवंत योद्ध्यांसाठी! हे योद्धे सामर्थ्यशाली असतात. त्यांच्या जीवनात सुख-दु:ख, हानी-लाभ, नफा-तोटा, यश-अपयश, जय-पराजय असे हे विविध द्वंद्वात्मक प्रसंग नेहमीच समोर येतात...

जातीभेदास तीव्र विरोध करणाऱ्या समर्थ गुरु रामदासांनी हिंदू समाजाला आवश्यक असणारे विषय लक्षात घेऊन त्यांनी दासबोध, आत्माराम, मनाचे श्लोक, करुणाष्टके, शेकडो अभंग, स्तोत्रे, स्फुट रचना, रुबाया, सवाया, भारुडे, कविता, अनेक ओवीबद्ध पत्रे तसेच आरत्या रचल्या. जीवनाच्या अंतिम पाच दिवसांमध्ये समर्थांनी अन्नपाणी वर्ज्य केले. तीन वेळा 'जय जय रघुवीर समर्थ ' हा घोष करून त्यांचा आत्मा पंचत्वात विलीन केला. समर्थांनी पूर्वसूचना देऊन माघ वद्य शके सोळाशे तीन सन १६८१ रोजी देह ठेवला. याच दिवसाला दासनवमी म्हंटले जाते..

प्रपंच परमार्थाचे चाक आज उलट्या दिशेने फिरून प्रपंचाला विलक्षण महत्त्व आले आहे. त्यातून परमार्थाची अवहेलना सुरू झाली आहे. परमार्थ विचार अनावश्यक झाले असून त्यांच्या हद्दपारीची भाषा लोक करीत आहेत. याचा समन्वय साधायचा तर पुन्हा दासबोधातील विचारांकडे वळावे लागेल...

शरीराच्या साहाय्यानेच आपणास सृष्टीतील सर्व भोग्य पदार्थांचे सेवन करता येते. सर्व सुखांचा आस्वाद घेता येतो आणि याच साधनरूप शरीराने जीवनाचे अंतिम साध्य असलेले परब्रह्म साधता येते, इतके या शरीराचे महत्त्व आहे...

प्रापंचिक लोक व्यावहारिक स्वार्थबुद्धीने वागत असल्याने त्यांच्या ठिकाणी सारासार विचार, विवेक कमी होताना दिसत आहे, अशा स्थितीत परमार्थ डावलून फक्त प्रपंचाकडे बघितल्याने कोणाचेही हित साधणार नाही...

‘समाजसंघटन’ करणे हे तसे अवघड काम आहे. गप्पांच्या कट्ट्यावर माणसे एकत्र येणे किंवा भजन-कीर्तन ऐकण्यासाठी जनसमुदाय एकत्र येणे अथवा निवडणुकांच्या काळात नेत्यांची भाषणे ऐकण्यासाठी माणसांनी गर्दी करणे याला ‘समाजसंघटन’ म्हणता येणार नाही. एकाविशिष्ट ध्येयाने प्रेरित होऊन समाजहितासाठी माणसे आपणहून एकत्र येतात, त्याला ‘समाजसंघटन’ म्हणतात...

दरबारात प्रवेश करताना सर्वात अग्रभागी धृतराष्ट्र, त्याच्या मागोमाग युधिष्ठिर आणि मग इतर सर्वांनी हस्तिनापूरच्या दरबारी प्रवेश केला. नागरिक व मंत्रपठण करणाऱ्या ब्राह्मणांनी नव्या राजाचे स्वागत केले. कृष्णाने युधिष्ठिराच्या हाताला धरून त्याला सिंहासनावरती बसवले...

प्रत्येकाला सुख-समाधानाने व शांततेने जगायला आवडते. दु:ख आणि अशांती कोणासही नकोशी आहे. अगदी लहानात लहान मुंगी किंवा मोठ्यात मोठा हत्तीदेखील! कोणी आजारी असो की मरणासन्न जर्जर अवस्थेत... कोणालाही मरणे नको, तर जगणे हवे असते! अशांती नव्हे, शांती हवी! ..

तीर्थक्षेत्रे उद्ध्वस्त झाली, धर्म नाश पावत आहे आणि हे सांभाळणारा कोणी दिसत नाही, ही खंत रामदासांच्या मनात होती. हे राष्ट्रीय कार्य शिवाजी महाराजांनी करावे, अशी त्यांची इच्छा होती. म्हणून हा ‘महाराष्ट्रधर्म’ तुमची वाट पाहतोय असे रामदास म्हणाले...

राधेयाचे सारे पुत्र मारले गेले होते म्हणून त्याचे और्ध्वदेहिक करायला कुणीच नव्हते. कुंती आता गंगाकिनारी होती. तिला तो दिवस आठवला, ज्या दिवशी तिने तान्हुल्या पुत्राला, सूर्यपुत्राला एका छोट्या लाकडी पेटीमध्ये ठेवून गंगेत सोडले होते. तो तेव्हाही अनाथ व पोरका झाला होता व आताही पोरकाच राहिला, याचे दुःख तिला झाले...

ऋग्वेदाचे शेवटचे संघटन सूक्त हे वैश्विक एकात्मता, समानता व एकजुटीचे महत्त्व कथन करते. यात आलेले एकूण सहा मंत्र हे सर्वांना एकत्र राहून एकविचाराने जगण्याचा संदेश देतात. प्रस्तुत दुसर्‍या मंत्रात आपल्या मती, उक्ती व कृती यांना एकाच समान शृंखलेत बांधून टाकतात...

आज मातृभाषेत शिक्षण द्यावे की आंग्लभाषेत द्यावे, यावर वाद होत आहेत. मराठी भाषेबद्दल तावातावानेबोलणारे आंग्लभाषेला प्राधान्य देताना दिसतात. कारण, आंग्लभाषेची आपल्या समाजातील व विविध ज्ञानशास्त्रांतील व्याप्ती दिवसेंदिवस वाढत आहे. मराठी भाषेच्या अभिमानाची आपण कितीही वल्गना केली तरी आंग्लभाषेचा वरचढपणा मान्य केल्या वाचून आपल्याला गत्यंतर नसते...

न तं विदाथ य इमा जजान, अन्यद् युष्माकं अन्तरं बभूव । नीहारेण प्रावृता जल्प्या चासुतृप उक्थशासश्चरन्ति॥ (ऋग्वेद-10/82/7, यजु.17/31)..

अर्जुनाने एका निमिषार्धात ब्रह्मशीर्ष अस्त्र मंत्रोच्चार करून अश्वत्थाम्यावर सोडले. आता आकाशात दोन दोन ब्रह्मशीर्ष अस्त्रे दिसत होती. दोन ज्वाळा संहार करण्यासाठी उफाळल्या. त्या दोन अस्त्रांच्या शक्तीमुळे नद्या व सागर कोरडे पडू लागले. सर्व जग थरथर कापू लागले...

वेदांची अमृतवाणी आम्हाला दान देण्याचा संदेश देते. जे काही आपल्याजवळ आहे, ते इतरांना द्या. त्यास आपल्या जवळ ठेवू नका. भगवंत ‘सोम’ आहे. म्हणजेच तो ऐश्वर्याचा स्वामी आहे. त्याने आपले सारे वैभव, आध्यात्मिक व भौतिक ज्ञान सार्‍या विश्वास दिले आहे...

समर्थांच्या शिष्यांनी वेळोवेळी त्यांच्या लीला लिहून ठेवल्या होत्या. त्यांचा संदर्भ यात आहे. कल्याणस्वामी, उद्धवस्वामी, वेणाबाई, दिवाकर गोसावी या समर्थांच्या संगतीत वाढलेल्या प्रमुख शिष्यांनी लिहिलेल्या समर्थ चरित्रातील आठवणी, लीला आज उपलब्ध असत्या तर काय बहार झाली असती, असे पांगारकरांनी म्हटले आहे...

समर्थ रामदासस्वामी आणि छत्रपती शिवाजी महाराज हे एका विशिष्ट विचाराने आणि ध्येयाने एकमेकांकडे ओढले गेले. दोघांचे ध्येय हिंदवी स्वराज्य, धर्माचे रक्षण, जुलमी सुलतानशाहीचा शेवट करून रामराज्याची स्थापना असे असले तरी त्यांची कार्यक्षेत्रे आणि कार्यपद्धती भिन्न होती. तथापि हेही तितकेच खरे आहे की, त्यांनी आरंभलेली पद्धत एकमेकांना पूरक ठरली...

संजयने मांड्या फोडलेल्या अवस्थेत दुर्योधनालापाहिले व त्यामुळे त्याला शोक अनावर झाला. त्याने हस्तिनापुरी प्रवेश करून धृतराष्ट्राला ही बातमी दिली. तो म्हणाला, "धृतराष्ट्र महाराज, आपण सर्वस्व हरलो आहोत. प्राक्तनाने आपल्यापासून सारे काही हिरावून घेतले आहे."..

कठोर वचने, असत्य बोलणे, लावालावी करणे आणि नको ते व्यर्थ बडबडणे हे वाणीसंबंधीचे चार दोष आहेत. हे टाळावयाचे असल्यास माणसाने बुद्धीरूपी चाळणीचा उपयोग करावयास हवा. आचार्य भर्तृहरींनी सर्व प्रकारच्या भौतिक दागिन्यांना निरर्थक व क्षणभंगूर मानले आहे. त्यांच्या दृष्टीने सुसंस्कारयुक्त वाणी हेच खरे भूषण होय. 'क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम्।'..

रामदासांनी लोकांच्या धार्मिक विचारांची दिशा बदलून त्याला योग्य वळण दिले. रामदासस्वामी नुसतेच मारुती मंदिरे स्थापन करून रामजन्मोत्सव साजरे करीत नव्हते; तर त्यांना ‘धर्मरक्षी’ अशा राजाचा शोध घ्यायचा होता...