’विद्’ म्हणजे जाणणे. जाणून वागण्याची रीत म्हणजे वैदिक परंपरा होय. ‘जाणणे’ हा मराठी शब्द ’ज्ञान’ या संस्कृत शब्दाचे अपत्य आहे. ‘ज्ञान’ या शब्दाचा उच्चार मराठीत ’द्न्यान’ असा आहे. परंतु, तो चुकीचा आहे. त्याचा खरा उच्चार ‘ज्याँन’ असा आहे. या ‘ज्याँन’ शब्दापासून मराठीत ‘जाणणे’ हा धातू आला आहे. म्हणून ‘जाणणे’ याचा अर्थ ज्ञानप्राप्ती करणे होय. ज्ञानप्राप्ती करणे म्हणजे केवळ पुस्तके वाचणे आहे का? आज जरी आम्ही पुस्तके वाचून ज्ञानी होण्याचा सवंग मार्ग शोधून काढला असला तरी वैदिक परंपरा असल्या बहुवाचकाला ‘बहुश्रुत’ ..

‘आत्मज्ञान’ खरे नाही असे जे म्हणतात, त्यांचे पारमार्थिक अध:पतन होणार असे खुशाल समजावे. बुद्धिहीन, विचारहीन माणसांना हे कळत नाही. आत्मज्ञान म्हणजे आत्मसाक्षात्कार ही अवस्था इतकी तरल असते की, तिचे शब्दांत वर्णन करता येत नाही. पण, ती समाधानाची अवस्था असते...

माणूस येन-केन प्रकारे धन मिळवून मोठ-मोठाली घरे बांधतोय, जमीन-जुमला व मोटारगाड्या आणि अनेक महागड्या वस्तू घेऊन संपत्तीचे प्रदर्शन करीत आनंदी बनण्याचा व सुमनस होण्याचा प्रयत्न करतोय, पण हा शाश्वत आनंद नाही. जोपर्यंत आत्मज्ञानाचा, वैदिक सत्य ज्ञानाचा सूर्य पाहणार नाही, तोवर तो खर्‍या सुख व आनंदापासून तो वंचित राहणार...!..

संत सेना महाराजांच्या वरील अभंगाप्रमाणे पंढरीच्या वाटेवर सुख शोधणारे ,आपल्या भक्तिरसाने संपूर्ण महाराष्ट्राला चिंब भिजवणारे हभप रामदास महाराज यांचे दुर्दैवाने २५ सप्टेंबर रोजी निधन झाले. त्यांच्या जीवनकार्याचा आढावा घेणारा हा लेख.....

ब्रह्मज्ञान अथवा आत्मज्ञान ही काही चर्मचक्षूंनी गुणांद्वारा जाणायची वस्तू नव्हे. अन्य शब्दांमध्ये सांगायचे म्हणजे दृश्य पदार्थांचे ज्ञान मिळवण्यासाठी मनाला इंद्रियांद्वारे ज्ञान मिळण्यासाठी जी सवय लागलेली असते. ती ब्रह्मज्ञान म्हणजेच आत्मज्ञान मिळण्यासाठी उपयोगी पडत नाही, हे उघड आहे. ब्रह्मवस्तू ही अतींद्रिय असल्याने दृश्य जगाचे ज्ञान मिळवण्याच्या पद्धतीने ती आणता येत नाही...

आता उत्तम नेता बनण्याकरिता वेदमंत्र कोणकोणते उपयुक्त उपाय सुचवितो, ते आपण पाहू. सर्वात अगोदर म्हटले आहे, ‘यत्रा नियुद्भि सचसे शिवाभि:।’ ज्याच्यामध्ये कल्याणकारक नीतितत्त्वे असतील, तो नेता बनू शकतो. नेतृत्व असेल तर त्या व्यक्तीने सर्वप्रथम आपले आचरण शुद्ध ठेवावयास हवे. तो नैतिक दृष्टीने प्रगत असावा. कारण, चारित्र्यसंपन्न नेता हाच आपल्या जनतेला सदाचार शिकवू शकतो. त्यामुळे शीलयुक्त समाजाची निर्मिती होऊ शकते...

आम्ही कानांनी चांगले व योग्य तेच ऐकावे आणि डोळ्यांनीदेखील पवित्र व सुंदर तेच पाहावे. वाईट ऐकायचे नाही वा पाहावयाचे पण नाही! थोडक्यात, ‘बुरा मत सुनो, बुरा मत देखो!’ हा आशय...

आत्मज्ञानी नि:स्पृह असो अथवा विज्ञानवादी शास्त्रज्ञ असो, त्याला सतत अभ्यास, कष्ट आणि प्रयत्न करावेच लागतात. समर्थांनी परमार्थ साधनेतही यांना महत्त्व दिले आहे, हे विशेष आहे. प्रयत्न अभ्यास न करणार्‍या आळशी माणसाला कधीही परमार्थ साधन करता येणार नाही...

आम्ही पौराणिक पद्धतीनुसार देवींच्या प्रतीकात्मक मूर्ती करून उभ्या करतो. पण, त्यातून बोध घेण्यास मात्र विसरतो. या मंत्रात इडा, सरस्वती व मही या तीन देवींचे माहात्म्य ओळखून त्यांना जीवनात धारण करण्याचा, म्हणजेच आपल्या अंत:करणात त्यांची स्थापना करण्याचा संदेश मिळतो...

राष्ट्रमातेवर आलेली सर्व संकटे दूर करण्यासाठी तिच्या पुत्रांनी सर्व प्रकारचे बलिदान देण्यास तयार राहावे - वयं तुभ्यं बलिहृत: स्याम। हे मातेे, आम्ही तुझ्या रक्षणासाठी स्वतःचे प्राणार्पण करण्यास सदैव तत्पर राहू! तुझे उपकार आम्ही कधीही विसरणार नाहीत. या मंत्रांशातून भूमिमातेच्या रक्षणासाठी बलिदानाची परंपरा अगदी वैदिक काळापासून असल्याचे निदर्शनास येते. ..

आज जर समर्थ रामदासस्वामी असते तर त्यांना सर्वात जास्त आनंद झाला असता. श्रीराम हे त्यांचे आराध्य दैवत आणि सर्वस्व होते. श्रीराम हा समर्थांचाही समर्थ, देवांना रावणाच्या बंदिवासातून सोडवणारा आणि स्वामींचा परमार्थ होता...

बुद्धी पवित्र असेल तर सर्व काही चांगले व उत्तम घडते आणि बुद्धी जर बिघडलेली असेल, तर माणूस सतत वाईट कामे करतो. बुद्धीची छोटीशी किरणेदेखील माणसाला उच्चस्थानी घेऊन जातात. बुद्धीच्या तेजात जी व्यक्ती राहत असते. ती सतत यशस्वी ठरते. त्यांना सर्व प्रकारचे यश लाभते आणि चहुकडे कीर्ती पसरते...

केवळ पोट भरण्यासाठी मी अनेक कुकर्मे केली, आता हे सर्व थांबवून सत्संगाचा शोध घेतला पाहिजे. त्यांच्या संगतीत राहून सद्विचाराने पुण्यकर्माने उर्वरित आयुष्य व्यतित केले पाहिजे, अशी उपरती ज्याला होते, त्याला शास्त्रकारांनी ‘मुमुक्ष’ म्हटले आहे. प्रापंचिक स्वार्थ, घमेंड सोडून दिल्याने ‘मुमुक्ष’ला काहीतरी परमार्थ करण्याची इच्छा होते. संतसज्जनांबद्दल ममत्व वाटायला लागून तो आत्मचिंतनाकडे वळतो...

परर्थमार्गात प्रगती करण्यासाठी ‘बद्धा’ची अवस्था नीट समजली पाहिजे. ती समजल्यावर बद्वावस्था सोडून पुढे जाण्याची इच्छा होते. मोक्षाची इच्छा धरणार्‍या ‘मुमुक्षेेक्षू’कडे वाटचाल सुरू होते. ..

ऋतमार्गावर चालणार्‍या मुलामुलींमुळे त्यांच्या माता-पित्यांचे, गुरुजनांचे व कुटुंबाचे लौकिक वाढीला लागते. अशी संतती म्हणजे एक प्रकारे त्या वंशाचे दीपस्तंभ होत. जगाच्या प्रेरक इतिहासात अशा प्रेरक सत्यवादी संततीमुळे त्या त्या वंशांची नावे अजरामर ठरली आहेत. आपल्या श्रेष्ठ गुण, कर्म व आचरणामुळे अनेक मुलामुलींनी आपल्या कुटुंबाची वेगळी ओळख निर्माण केली व आदर्श स्थापन केला...

आत्मज्ञान प्राप्त करून घेण्यासाठी सर्वप्रथम देहबुद्धीचा व अहंकाराचा निरास करावा लागतो, म्हणजे देहबुद्धीला व अहंकाराला दूर करावे लागते. हे दोन्ही सोडल्याशिवाय आत्मज्ञानाच्या प्रांतात प्रवेश करता येत नाही...

यंदा कोरोनाच्या पार्श्वभूमीवर पंढरी वारकरी पंढरीला निर्गुण रूपात पोहोचला आहे. पंढरीनाथ महाराजदेखील आपल्या भक्तांसाठी घराघरात पोहोचतील, असा दृढविश्वास सर्वांना आहे. सार्वभौम, सर्वसत्ताधीश सौख्यसिंधू, दीनवत्सल, दीनदयाघन अशी बिरुदावली लावून देवनाथ महाराज अनंतकरुणाघन पंढरीरायाला ‘पंढरपूरवासिनी माऊली विठाबाई’ म्हणून आर्तपणे हाकारीत आहेत...

‘ज्ञानेश्वरी’, ‘एकनाथी भागवत’, तुकारामांची अभंगगाथा आणि ‘दासबोध’ हे संतांचे ग्रंथ म्हणजे मराठी भाषेचे आणि महाराष्ट्राचे वैभव आहे. या ग्रंथकारांच्या कर्तबगारीवर व पुण्याईवर महाराष्ट्राचा भाग्योदय आधारलेला आहे. नैतिकता, चारित्र्य, भक्तिभाव, प्रामाणिकपणा, सत्य या संतांच्या शिकवणुकीतून महाराष्ट्राला आताही भाग्योदयाचा मार्ग दिसू लागेल...

अग्नीमध्ये सर्वांच्या कार्यांना जाणण्याचे सामर्थ्य आहे. जसा भौतिक अग्नी किंवा तिची दिवा, पणती, ज्योती अशी छोटी-छोटी प्रतीकेहीदेखील सर्व वस्तूसमूहांचे ज्ञान करून देतात. त्याप्रमाणे अग्निस्वरुप, परमेश्वर हा सर्व ज्ञान-विज्ञानाला जाणणारा ‘सर्वज्ञ’ देव आहे.....

इतकी सुंदर निसर्गरुपी ‘नाव’ मिळाली असताना मानवाचे तेच ते रडणे! तिचे रक्षण त्याने प्रयत्नपूर्वक करावयास हवे. पण, असे न करता हा दुर्दैवी माणूस आपल्याच हातांनी या नौकेला खिळखिळे करून सोडतोय. हिच्या साहाय्याने नानाविध दुःखांना दूर सारत त्याने जीवनाचे अंतिम ध्येय ‘मोक्ष’ गाठावयाचे सोडून तो एकाच ठिकाणी थांबला आहे. तेही दैन्य-दारिद्य्राची गाणी गात! ..

खरे तर जगातील सर्व मानव आणि इतर पशुपक्षी, जीवजंतू या सर्वांचे देह भिन्न भिन्न जरी असले किंवा प्रत्येकाची वृत्ती वेगळी जरी असली तरी आत्मे मात्र एकसमान आहेत. कर्माची फळे भोगण्याकरिता आत्म्यांनी वेगळी शरीरे धारण केली आहेत. याकरिता बाह्य आकृतीकडे न पाहता, त्या देहाचा आधारभूत घटक असलेल्या आत्म्याचा विचार करावयास हवा...

आज ‘व्यक्तिमत्व विकास’ ही आधुनिक काळातील उपपत्ती आहे. पण, साडेतीनशे वर्षांपूर्वी ग्रंथलेखन करताना सहज जाता जाता स्वामी त्यातील तत्त्वांवर भाष्य करतात, हे आश्चर्य वाटण्यासारखे आहे. तसेच ते अभ्यासण्याजोगे आहे...

ईश्वर हा अविद्या, अस्मिता, राग, द्वेष व अभिनिवेष या पाच क्लेशांपासून, पुण्य व पाप कर्मांपासून, सुखात्मक व दुःखात्मक कर्मफळां (विपाकां) पासून आणि त्यापासून निर्माण झालेल्या, आशयां (वासनां) पासून पूर्णपणे रहित (वेगळा) असलेला चेतनतत्त्वस्वरुपी असा विशेष शक्तियुक्त परमश्रेष्ठ आहे. जगातील प्रत्येक जागा भगवंताने व्यापलेली आहे. असे कोणतेही स्थान नाही की, जिथे तो ईश्वर नाही...

नाशिकमधील तपाचरणाच्या काळात स्वामींनी हिंदवी स्वराज्याचे, हिंदवी संस्कृती रक्षणाचे स्वप्न पाहिले होते. पुढे बारा वर्षांनी तीर्थाटनाहून परत महाराष्ट्रभूमीत आल्यावर स्वामींनी धार्मिक पातळीवर समाजसंघटनाच्या दृष्टीने पावले टाकायला सुरुवात केली...

मागील भागात आपण ईश्वराचे मुख्य नाव ‘ओ३म्’ यासंदर्भात विस्तृतपणे चर्चा केली. यात ‘ओ३म्’चा अर्थपूर्ण जप केल्याने होणारे लाभ यावर प्रकाश टाकण्यात आला होता. आता या भागात गायत्री मंत्राची स्तुती व उपासना यासंदर्भात चर्चा करूया. ..

आज सकल प्राणिसमूह व त्यातही मानवसमाज मृत्युभयाने त्रस्त झाला आहे. भौतिक साधने, धनवैभव, पैसा-अडका आणि सर्व प्रकारच्या सुविधा असूनही मानसिकदृष्ट्या तो पोखरलेला आहे. आधिदैविक, आध्यात्मिक व आधिभौतिक या त्रिविध दुःखांनी (तापांनी) वेढलेला माणूस किंकर्तव्यमूढ बनला आहे. ..

युधिष्ठिराची नजर सर्वांवरून फिरत होती. कारण, तो आपल्या भावांना शोधत होता. एवढ्यात त्याला दुर्योधन तिथे दिसला. तो रत्नजडीत आसनावर ऐटीत बसलेला पाहून युधिष्ठिराला आश्चर्याचा धक्का बसला...

'शरीरशुद्धी', 'आत्मिक पवित्रता' व 'यज्ञमय कर्मशीलता' या तीन साधनांचा श्रद्धेने अवलंब केल्यास आम्ही अमरत्वाला प्राप्त होऊ शकतो. मृत्यूभयापासून आपण मुक्त होऊ शकतो. त्यामुळे 'द्राघीया आयुः।' म्हणजेच दीर्घ आयुष्य मिळवू शकतो. इतके उत्तमोत्तम घडले की, त्या-त्या मानवाला चांगली संस्कारयुक्त प्रजा म्हणजे संतती लाभते व घरकुटुंब हे धनधान्याने परिपूर्ण होऊन सदैव आनंदाचा वर्षाव होत राहतो...

श्रीकृष्णासारखा सखा सोडून गेला म्हणून अर्जुन खूपच दुःखी झाला होता. एकामागून एक वाईट घटना घडल्यामुळे त्याच्या मनावर भयंकर ताण आला. तो हस्तिनापुरात कसाबसा पोहोचला व बेशुद्धच पडला. त्याच्या मुखावर सुगंधी पाणी शिंपडल्यावर तो शुद्धीवर आला. त्याने सर्वांना बलराम, सात्यकी व श्रीकृष्ण यांचे देहावसान झाल्याचे सांगितले. समुद्राने त्यानंतर द्वारका कशी गिळली तेही कथन केले. दरोडेखोरांच्या हल्ल्यामध्ये आपले गांडीव धनुष्य निष्प्रभ झाले हेही सांगितले. आता जगण्याला काहीच अर्थ उरला नाही, असे सर्व पांडवांचे एकमत झाले...

‘वेदमित्र’ हा सर्वज्ञानाचे अधिष्ठाता आहे. त्याच्या सान्निध्यात राहिल्याने माणसाची वाणी शद्ध, पवित्र व धाराप्रवाही बनते. पण, या अनंत मित्राचा त्याग केला की, आपली वाणी अपवित्र बनते. माणूस नको ते भलते-सलते बोलू लागतो. व्यर्थ बोलण्यामुळे आपणांवर लोकांचा विश्वास राहत नाही. त्याचे शब्द वाया जातात. मुखदोषवृद्धी बरोबरच मनाचेही दोष वाढीला लागतात. वेदज्ञानाव्यतिरिक्त नको ते अन्य ऐकल्यास जीवनात काहीच अर्थ उरत नाही...

बाण घुसल्यामुळे श्रीकृष्णाला तीव्र वेदना झाल्या. व्याध धावतच त्याच्याजवळ गेला. तिथे हरीण नसून एक दिव्य पुरुष पिवळ्या रंगाची रेशमी वस्त्रे परिधान करून झोपला आहे हे पाहून त्याला धक्काच बसला. श्रीकृष्ण कण्हत होते. त्यांनी व्याधाकडे पाहत स्मित केले व म्हणाले, “हे व्याधा, तू माझ्यावर तो बाण सोडून उपकारच केले आहेस. माझ्यासमोर मरावे कसे, हा प्रश्न होता. तो तू अनायसे सोडवला व मला उपकृत केले. तू अजिबात वाईट वाटून घेऊ नकोस. तुझ्या घरी शांतपणे जा. या तुझ्या सुकृत्याबद्दल मी वर देतो की, तुला स्वर्गाची प्राप्ती ..

आपल्या सर्व पुत्रांना भेटून कुंतीला हर्ष झाला. युधिष्ठिराने सर्वांची विचारपूस केली. विदुरकाकांचीही विचारपूस केली. विदुर फक्त हवेवर राहून तपस्या करत आहेत, असे त्याला कळले. ते आणखीन आत निबीड अरण्यात होते. युधिष्ठिर त्यांना भेटायला तिथे पोहोचला. ते खूप कृश झाले होते. दोघांनी एकमेकांकडे पाहिले..

पौराणिक युगात वैदिक शास्त्रात बऱ्याच प्रमाणात प्रक्षेप झाल्याने तेव्हापासून आजातागायत स्त्रीला केवळ भोगविलासाची सुखवस्तू म्हणूनच गणले गेले, तर तिला तिच्या अधिकारापासूनही वंचित ठेवण्यात आले. याच कारणाने वैदिकशास्त्र नाहक बदनाम झाले. पण, वरील मंत्रात आलेली विशेषणे स्त्रियांचा खऱ्या अर्थाने सर्वोच्च आदर व सन्मान करणारी आहेत...

माणसाने आपले मन प्रसन्न ठेवून आत्मसुधारणेच्या मागे लागावे. आळस टाकून प्रयत्न करावा. काही झाले तरी प्रयत्नांची कास सोडू नये. प्रयत्न करताना आजूबाजूच्या लोकांना खूश ठेवावे. कोणाचे मन दुखवू नये. निरपेक्षपणे प्रयत्नपूर्वक कार्य करीत राहिल्यास महंताचे गुण आपल्या ठिकाणी येतात व प्रारब्ध अनुकूल होते...

दुराचारी पापी लोकांना मृत्यूनंतर यमयातना भोगाव्या लागतात हे निश्चित, असे समर्थ म्हणतात. समर्थांच्या काळी दिल्लीतील औरंगजेबाने केलेला हिंदू प्रजेचा छळ समर्थांनी पाहिला होता आणि त्यासंबंधी विश्वासू लोकांकडून ऐकले होते...

नुकताच संपन्न झालेला 'व्हॅलेंटाईन सप्ताह' आणि उद्याच्या महाशिवरात्रीच्या मुहूर्तावर, भगवान शिवशंकर आणि देवी पार्वती यांच्यातील भावानुबंध उलगडून पतीपत्नीच्या नातेसंबंधाचा परिपाठ सांगणारा हा लेख.....

ज्याच्यावरती डोळे मिटून विश्वास ठेवता येईल, अशा व्यक्तीला राजाने न्यायाधीश म्हणून नेमावे. ज्या राज्यात योग्य न्याय केला जातो, त्या राज्याचा पाया भक्कम असतो. राजा हा काळ घडवतो. काळ राजाला घडवत नसतो. जे राज्य सदाचरणाच्या पायावर उभे असते, त्याच राज्यात शांती असते...

‘स्व’च्या म्हणजेच आत्म्याच्या राज्यामध्ये दु:खाचा यत्किंचितही लवलेश नाही. इथे तर आनंदच आनंद! याउलट ‘पर’ म्हणजे परक्यांचे किंवा मन व इंद्रिय यांचे राज्य. बाह्य विषयाकडे वळणारी इंद्रिये जेव्हा आत्म्याच्या अनुकूल वागू लागतील, तेव्हा खऱ्या अर्थाने स्वराज्याची स्थापना होईल...

न्यायप्रियता हेच उत्तम राजाचे लक्षण. राजाने कधीही आपल्या राज्यातील दुबळ्या जागा उघड करू नये. उलट शत्रूच्या राज्यातील दुबळ्या जागा हेरता आल्या पाहिजे. याशिवाय आपल्या गुप्त योजनांचा थांगपत्ता कुणालाही लागू देता कामा नये. त्याची वागणूक अतिशय सरळ असावी. स्वभाव कोमल असावा, परंतु याचाही अतिरेक होऊ देऊ नये...

युधिष्ठिराला राज्य परत मिळाले म्हणून तो श्रीकृष्णाप्रति कृतज्ञ होता. तो श्रीकृष्णाला भेटायला आला व हात जोडून म्हणाला, “हे देवा, तू मला माझं राज्य परत मिळवून दिले आणि कितीतरी गोष्टी आमच्यासाठी केल्या. देव असूनही तू सामान्य मानवासारखाच वागला. मर्त्य मानवजन्माची सुखदु:खं तू आपलीच मानली. तू आमच्या सोबत राहून अश्रू ढाळलेस, आनंदही व्यक्त केलास, सत्याचा मार्ग आम्हाला दाखविला. आम्ही तुझे उपकार कसे फेडू? मी तुझे चरण अश्रूंनी धुवून तुझे थोडेतरी ऋण फेडू शकतो.” ..

आत्मशक्ती ही अनेक संकटांवर मात करून मानवाला विजयी बनवितो. आत्मिक बळाने परिपूर्ण माणूस सार्‍या जगाचा नेता बनतो. जग त्याच्या मागोमाग धावू लागते. आत्मबलिष्ठ महामानवाचे शब्द जनसमूहासाठी प्रमाण बनतात. याच आत्मशक्तीच्या सामर्थ्यामुळे प्रबळ शत्रूवर मात करता येते...

ब्रह्म समजणे हे फार कठीण आहे. तरी समर्थांनी शास्त्राधारे सूक्ष्म कालगणना, विष्णू, महादेव, आदिशक्तीचे कालखंड सांगून त्याच्या पलीकडे असलेल्या परब्रह्माची माहिती दिली आहे. वस्तुतः या परब्रह्माचे वर्णन वेदही करू शकले नाहीत, आमच्या देहबुद्धीमुळे देहाचे मोठेपण वाटून आत्म्याचे मोठेपण आम्हाला समजत नाही, देहबुद्धी नाहीशी करुन, कोणत्याही कारणाने न बदलणाऱ्या परब्रह्माचा विचार करु तेव्हाच ब्रह्मनिरुपण समजले...

(यथा) ज्याप्रमाणे (सूर्य:) सूर्य (तमस:) अंधारापासून (परिमुच्यते) मुक्त होतो, दूर जातो. तसेच तो (रात्रिम्) रात्रीला (च) आणि (उषस: केतून्) उष:कालीन अवरोधक अंधकारचिन्हांना, किरणांना (जहाति) सोडून देतो, दूर सारतो व उदित होऊन चमकून दिसतो (एवा) त्याचप्रमाणे (अहम्) मी (सर्वं दुर्भूतम्) सर्व दुर्गुणांना (कृत्याकृता) हिंसा करणार्‍यांद्वारे (कृतं) केल्या गेलेल्या (कृत्रम्) हिंसेला (जहामि) सोडून देतो. तसेच (हस्ती इव रज:) ज्याप्रमाणे हत्ती धुळीला फेकून उधळून लावतो, त्याचप्रमाणे मी पण (दुरितम्) दुुर्गुण, दुराचार, ..

खरे धार्मिक विधी पुरे होईपर्यंत बराच कालावधी निघून गेला. पांडव एक महिनाभर गंगातीरी तात्पुरती घरं बांधून राहिले. युधिष्ठिर तर खूपच शोकमग्न अवस्थेत होता. नारदमुनींनी त्याला आठवण करून दिली की, "युधिष्ठिर, तू आता या जगाचा सार्वभौम राजा झाला आहेस! तुझे अभिनंदन करण्याची आम्हाला संधी दे." परंतु, युधिष्ठिर पुन्हा पुन्हा दु:खात बुडत होता...

समर्थांनी पारमार्थिक हेतूने आपल्या संप्रदायाची उभारणी केली. धर्मरक्षण हा त्यांचा मुख्य हेतू होता. त्यासाठी धर्मउच्छेदक दुष्ट दुर्जनांचा नाश आणि त्यासाठी हिंदवी स्वराज्याची स्थापना, ही त्यांची उद्दिष्टे होती. रामदास मूलत: भक्तिमार्गी संत होते. त्यासाठी महाराष्ट्रातील एकंदर भक्तिमार्गाचा आढावा घेणे उपयुक्त ठरेल...

जसे ‘नारायणास्त्र’ पांडवांच्या डोक्यावरून निघून गेले, तसाच गांधारीचा रागही निघून गेला. परंतु, गांधारीच्या मनात श्रीकृष्णाबद्दल तीव्र कोप खदखदत होता. पांडवांची लीनता व नरमाई पाहून ती शांत झाली...

रामराज्य हे रघुनाथाचे राज्य असल्याने तेथे कळीकाळाची भीती नाही, हे आपण मागील लेखात पाहिले. (राज्य या रघुनाथाचे । कळीकाळासि नातुडे।) समर्थांनी मनाच्या श्लोकातही रामाचे वर्णन करताना असाच अभिप्राय व्यक्त केला आहे...

१३० कोटी लोकसंख्येचा 'भारत' हा वैदिक संस्कृतीचे वरदान लाभलेला जगातील सर्वोत्तम देश! वर्तमानयुगीन लोकशाहीचा अंगिकार केलेल्या या राष्ट्राचाच विचार केल्यास इथे विविध भाषा बोलणारे, नाना विचारांचे, मत-पंथांचे नागरिक राहतात...

आपला व आपल्या कुटुंबाचा चरितार्थ चालेल, एवढीच चिंता त्यांना नाही तर, ही प्रजा बौद्धिक पातळीवर समाजमन सुसंस्कारित करणारी आहे. स्नान-संध्या इत्यादी क्रियांनी शुचिर्भूत होऊन जागोजागी मठ, पर्णशाळा, ऋषिआश्रम या ठिकाणी वेदशास्त्र, धर्मशास्त्र यावर चर्चा घडवून आणणारी ही प्रजा आहे...

सूडाच्या आनंदात हे तिघेजण बेभान झाले. सर्वांची कत्तल करून ते रणांगणामध्ये जिथे दुर्योधन कण्हत पडला होता तिथे आले. दुर्योधन जखमांनी विव्हळत होता. त्याच्या बाजूलाच त्याची गदापण पडली होती. प्राण कंठाशी येऊन तो अंगावर येणार्‍या श्वापदांना रात्रीच्या अंधारात हाकलत होता. हे तिथे मित्र त्याच्या जवळ पोहोचले. त्यांनी आपला पराक्रम दुर्योधनाला सांगितला...