सूडाच्या आनंदात हे तिघेजण बेभान झाले. सर्वांची कत्तल करून ते रणांगणामध्ये जिथे दुर्योधन कण्हत पडला होता तिथे आले. दुर्योधन जखमांनी विव्हळत होता. त्याच्या बाजूलाच त्याची गदापण पडली होती. प्राण कंठाशी येऊन तो अंगावर येणार्‍या श्वापदांना रात्रीच्या अंधारात हाकलत होता. हे तिथे मित्र त्याच्या जवळ पोहोचले. त्यांनी आपला पराक्रम दुर्योधनाला सांगितला...

कृषीव्यवसाय हाच सर्वश्रेष्ठ आहे. साक्षात् भूमातेची सेवा. जो जमीन कसेल व घाम गाळील, त्याला निश्चितच सोने मिळेल. ही धरणीमाता आपल्या पुत्रांना कधीच दु:खी करीत नाही. जो प्रामाणिकपणे दिवसरात्र कष्ट करतो, त्याला त्याच्या परिश्रमाचे सर्वोत्तम फळ मिळाल्याशिवाय राहणार नाही. कारण, उद्योगी व परिश्रमी लोकांमध्ये लक्ष्मीदेवता कायमस्वरूपी वसते.अक्षैर्मा दीव्य: कृषिमित् कृषस्व..

जेव्हा भीमाने गदेच्या प्रहाराने दुर्योधनाच्या दोन्ही मांड्या फोडल्या आणि दुर्योधन असह्य वेदनांनी तळमळत होता, त्यावेळी त्याला भेटण्यासाठी संजय तिथे गेला. आपला इंद्रासारखा राजा या अशा दयनीय अवस्थेत पाहून संजयाचे हृदय पिळवटून निघाले. दुर्योधनाला एकाकी आणि असाहाय्य अवस्थेत पाहून नियती ही किती कठोर व निष्ठूर असते याचा प्रत्ययच आला जणू! शेवटी एक राजा आणि एक सामान्य सैनिक यांचे भवितव्य सारखेच असते! ..

अखेरीस शिवाजी महाराज माहुलीला आले असताना त्यांची एका समर्थशिष्याशी गाठ पडली आणि त्या शिष्याने रामदास स्वामींकडून शिवाजी महाराजांसाठी आणलेले एक पत्र त्यांना दिले. त्या पत्रातून समर्थांनी शिवाजी महाराजांचे अप्रतिम वर्णन केले आहे. त्या पत्रानंतर आजतागायत सुमारे ३५० वर्षांमध्ये अनेक अभ्यासकांनी, प्रतिभावंतांनी, कवींनी, शाहिरांनी शिवाजी महाराजांचे वर्णन केले आहे..

बलरामाचे शस्त्र म्हणजे नांगर! युद्धाचे नीतिनियम भीमाने पाळले नाहीत म्हणून तो आपला अजस्त्र नांगर घेऊन भीमावरती धावून आला. ..

‘दानव’ तयांचे नाव...!..

समर्थ रामदासस्वामी आणि कल्याणस्वामी ही गुरुशिष्याची अलौकिक जोडी त्या काळात महाराष्ट्राने पाहिली. आदर्श गुरुशिष्याची जी लक्षणे समर्थांनी दासबोधात सांगितली आहेत, त्याचे मूर्तिमंत उदाहरण म्हणजे समर्थ रामदासस्वामी आणि त्यांचा शिष्योत्तम कल्याणस्वामी...

‘सुंदरकांडा’त मारुतीने केलेल्या लंकाप्रवेशाचे व लंकादहनाचे वर्णन समर्थांनी अतिशय वीरश्रीयुक्त व परिणामकारकरित्या केले आहे. या कांडात मारुतीने सीतेचा शोध लावला आणि रावणाची लंका जाळली, याचे वर्णन आहे. ती एकप्रकारे हनुमानाची विजयी मोहीम ठरली. म्हणून त्या कांडाला ‘सुंदरकांड’ असे नाव दिले आहे. संपूर्ण ‘सुंदरकांड’ मारुतीच्या पराक्रमाला वाहिलेले आहे...

या मानवी समाजव्यवस्थेत म्हणजेच संपूर्ण जगात (ये) जे लोक (भक्षयन्त:) विविध पदार्थांचा उपभोग घेत-घेत (वसूनि) त्या भोग्य वस्तूंना, ऐश्वर्यांना (न आनृधु:) वाढवित नाहीत किंवा त्यात वृद्धी करीत नाहीत. अशा प्रकारे (यान्) ज्या लोकांना (धिष्ण्या: अग्नय:) परमेश्वराद्वारे जगात स्थापन झालेल्या प्राण-अपान इ. अग्नी (अनु अतप्यन्त) भोगानंतर संतप्त करतात, जाळून टाकतात. (तेषाम्) अशा त्या लोकांच्या (या अवया) ज्या काही अधोगतीला नेणार्‍या, खाली खेचणार्‍या (दुरिष्टि:) वाईट यजन क्रिया, अनिष्ट वृत्ती आहेत. (तान्) त्या सर्वांना ..

युधिष्ठिराचे आणि दुर्योधनाचे संभाषण श्रीकृष्ण शांतपणे बघत होता. युधिष्ठिराने दुर्योधनालादिलेले आव्हान त्याला समजले. तो युधिष्ठिराकडे गेला आणि म्हणाला, "तू दुर्योधनाला कोणाशीही लढ असे कसे सांगिलेस? हा शुद्ध वेडेपणा आहे. मला तर असं वाटतं आहे की, माझ्या आयुष्यात मला भेटलेला सर्वात मूर्ख माणूस तूच आहेस. तू त्याला कुणाशीही द्वंद्वयुद्ध करायची परवानगी कशी दिलीस? तुझी ही उदारता, दया, धर्म, तुझ्या द्युताच्या खेळाची पुनरावृत्तीच वाटते. भीम जरी दुर्योधनापेक्षा अधिक बलदंड असला, तरी त्याला दुर्योधनाइतका सराव ..

निरुक्तशास्त्रात या शब्दाची व्युत्पत्ती अतिशय सुंदररीत्या केली आहे. निरुक्त शास्त्रात 'देव' शब्दाची व्याख्या अतिशय समर्पकपणे केलेली आहे, ती अशी 'देवो दानात्, द्योतनात दीपनात् द्युस्थानो भवतीति।' जो सतत साऱ्या जगाला ज्ञान, गुण, धनवैभवाचे दान करतो, जो स्वप्रकाशाने समग्र विश्वाला चमकवतो, असा तो देव! ..

सुसंस्कृत, धाडसी, विवेकी, स्वामीनिष्ठ समाज घडवण्याच्या कामात रामदासांनी मोलाचे कार्य केले आहे. त्यामुळे शिवरायांच्या स्वराज्यास अनुकूल असा मराठी भाषिक समाज तयार होत गेला. क्षात्रवृत्तीने तो परकीय सत्तेच्या जुलमी कारभाराच्या विरोधात ठामपणे उभा राहिला. शिवरायांचे ध्येय राजकीय स्वातंत्र्य हे धर्म, देश व स्वराज्य रक्षणार्थ होते...

"संजया, सत्वर जा आणि माझा निरोप माझ्या मातापित्यांना सांग. आता मला शांती हवी आहे. या सरोवराच्या तळाशी राहून मला माझं हे शरीर थंड करू दे. कोणीही पाहण्यापूर्वी मला सरोवरात प्रवेश करू दे.”..

ही सारी सृष्टी व त्यातील सर्व पदार्थांना उपभोगण्याचे सामर्थ्य केवळ मानवाला मिळाले आहे. ज्ञानपूर्वक त्या-त्या वस्तूंना प्राप्त करून आपली जीवनयात्रा अतिशय आनंदाने संपन्न करणे, ही मानवाचीच जबबादारी पण आहे. याकरिता ज्या काही बाबींची गरज असते, त्यात प्रामुख्याने वरील मंत्रोक्त चार तत्त्वांचा समावेश होतो. अनुक्रमे 'परिश्रम,' 'श्रद्धा,' 'दीक्षा' आणि 'यज्ञ' या तत्त्वांचे वर्णन इथे करण्यात आले आहे...

अर्जुनाच्या बाणांपेक्षाही श्रीकृष्णाच्या वाग्बाणांनी राधेय अधिक घायाळ झाला. श्रीकृष्ण बोलतो आहे यात सत्य आहे, याची त्याला जाणीव होती. त्याने शरमेने मान खाली घातली व तो आपल्या रथाचे चाक जमिनीतून वर काढू लागला...

श्रावण महिना हा वेदादी शास्त्राच्या श्रवणावर आणि स्वाध्यायावर भर देतो. श्रवण नक्षत्र याच भावनेशी अनुसरून आहे. या महिन्यात प्रत्येकाने धार्मिक व आध्यात्मिक ग्रंथांचे वाचन केले पाहिजे. विशेषत: वैदिक साहित्यात दडलेल्या कल्याणकारी विचारांचे अध्ययन आणि श्रवण करणे आवश्यक आहे. कारण, वेदवाणी ही 'पावमानी' म्हणजेच सर्वांना पवित्र करणारी आहे. तिचे अध्ययन करणारा सदैव आनंदी राहतो...

दासबोधाच्या सुरुवातीस जरी समर्थ रामदास स्वामी म्हणाले की, ‘बहुधा अध्यात्म निरोपण निरोपिले।’ तरी त्यांच्या मनात लोकांना केवळ अध्यात्मज्ञान सांगावे, असा उद्देश नव्हता. त्यांना लोकांना ‘शहाणे’ करायचे होते. ‘आधी प्रपंच करावा नेटका । मग घ्यावे परमार्थ विवेका।’ असे स्वामींनी म्हटले आहे. ..

सकलांचा आदित्य देव तर केव्हाच उगवलेला आहे. त्याची सर्वव्यापी प्रकाशकिरणे अंतर्बाह्य विश्वाला उजळवणारी आणि स्थूलातिस्थूल व सूक्ष्मातिसूक्ष्म जड-चेतनांना बल व शक्ती प्रदान करणारी आहेत...

मंत्र छोटाच, पण भाव मात्र मोठा! तसा अर्थदेखील साऱ्यांना कळेल व उमजेल असाच! ज्यांचे रक्षण करण्यास समाजातील प्रचेता, वरुण, मित्र आणि अर्यमा हे चार प्रकारचे लोक नेहमीच तत्पर असतात, त्यांना कोणीच मारू शकत नाही...

अर्जुनाचे व वृषसेनाचे निकराचे युद्ध सुरू झाले. अर्जुनाने एक तीक्ष्ण बाण सोडून वृषसेनाचा वध केला. दु:शासनाच्या पाठोपाठ वृषसेनाचेही कलेवर राधेयाला पाहावे लागले. त्याच्या डोळ्यांतून अश्रुधारांचा ओघ सुरू झाला...

समर्थांची थोरवी..

जुगार, चोरी, बाहेरख्यालीपणा, चहाडी, परस्त्रीगमन इ. वाईट सवयी असलेल्यांचे उल्लेख दासबोधात येतात. कृतघ्न, वाचाळ, भित्रे, निर्लज्ज, घाणेरडेपणाने राहणारे अशा लोकांचेही संदर्भ येतात. ही मूर्खांची लक्षणे आहेत...

राधेय आपल्या तंबूत पोहोचला आणि झोपण्याचा प्रयत्न करू लागला. परंतु, त्याला झोप येईना. त्याचे हृदय धडधडत होते. कारण, त्याला माहिती होते उद्या त्याचा मृत्यू आहे. उद्या त्याला त्याच्या भावाशी लढा द्यायचा होता. भावाला ठार करण्यासाठी शर्थीचे प्रयत्न करायचे होते. सर्व गोष्टी अनुकूल असत्या, तर ते काही कठीण काम नव्हते, पण त्याला हे अशक्य वाटत होते...

समर्थांनी ही विवेकाची शिकवण दासबोधात ठिकठिकाणी सांगितली आहे. स्वामींची कार्यपद्धती म्हणजे सर्वांना शहाणे करून सोडावे अशी आहे. समर्थांनी विवेकाची महती वारंवार सांगितली आहे. तितकी इतर संतवाङ्मयात सांगितलेली दिसून येत नाही. विवेकाचा पुरस्कार केल्याने आदर्श मूल्ये, कला, विद्या तसेच शास्त्र उदय पावतात. विवेक बाळगल्याने कल्याणकारी, आनंदमय आणि ज्ञानमय ध्येये तयार होतात. त्याच प्रकारची मूल्ये समाजाचे कल्याण करतात...

भीष्म आणि द्रोण प्राण पणाला लावून लढले, पण त्या दोघांचाही अन्यायकारकरीत्या वध झाला. ते नि:शस्त्र असताना त्यांच्यावर हल्ला झाला. त्या दोघांना पांडवप्रिय होते आणि पांडवांना इजा व्हावी, अशी त्यांची इच्छा नव्हती...

मानव शरीर हे सर्व प्राण्यांमध्ये सर्वश्रेष्ठ! बुद्धीचे अपार वैभव तुला माझ्याकडून मिळालेले वरदान आहे. या बुद्धिबळाच्या साहाय्याने आणि आत्मबळाने तुला जी जीवनशक्ती मिळाली आहे..

अश्वत्थामा पांडवांच्या सैन्यावरती तुटून पडला. त्याने ‘नारायणास्त्रा’चा प्रयोग केला. एका क्षणात सगळे आकाश लाखो बाणांनी आणि धारदार चक्रांनी भरून गेले. त्यांचा पांडव सैन्यावर अखंड वर्षाव सुरू झाला. सर्व सैनिक सैरावैरा पळू लागले. कारण, या अस्त्राच्या मार्गात कोणी जिवंत राहणे शक्यच नव्हते! हे सारे युधिष्ठिराने पाहिले आणि सर्वांना सांगितले, “या अस्त्रास शरण जाणे हाच त्यातून सुटकेचा मार्ग आहे. तुम्ही जितका विरोध कराल, तितके हे अस्त्र शक्तिमान होईल. तुम्ही आपली शस्त्रे टाका आणि त्याला साष्टांग नमस्कार घालून ..

राक्षसी वृत्तीला कायमचा धडा शिकविला पाहिजे. त्यांना पुन्हा संधी मिळता कामा नये. जर काय आपण त्यांना क्षमापूर्ण भावनेने दया दाखविली, तर ते अधिकच उन्मत्त होतील. म्हणूनच वेदमंत्रात म्हटले आहे की, वाईटांचा कायमचा नायनाट व्हावयास हवा!..

रामदासी संप्रदायाचे, त्यातील महंतांचे कार्य समाजोपयोगी, हिंदू संस्कृतीरक्षक व हिंदवी राज्याला पोषक होते, हे आपण मागील लेखात पाहिले. स्वामींच्या कार्याचे वर्णन गिरीधरस्वामींनी त्यांच्या ‘समर्थप्रताप’ या ग्रंथात केले आहे. त्यात ते म्हणतात, समर्थांच्या कार्याला उपमा द्यायची तर, ‘आचार्यस्वामींची उपमा साजे।’ याचा अर्थ समर्थकार्याची तुलना करायची तर, आद्य शंकराचार्यांनी वैदिक धर्मरक्षणाचे जे कार्य केले, त्याच्याशी करता येईल. ..

‘वेद’ ही परमेश्वराकडून मानवमात्रासाठी मिळालेली सर्वश्रेष्ठ ज्ञानसंपदा होय. सर्वहुत यज्ञस्वरूपी ईश्वराने चार ही वेदांची उत्पत्ती केली आहे, असे ऋग्वेद व यजुर्वेदातही वर्णिले आहे...

ऋषींनी सांगूनही आणि आपल्या पुत्राचा वध झाला आहे, हे ऐकूनही गुरू द्रोण शस्त्र खाली ठेवायला तयार नव्हते. त्यांचे रक्त जणू १६ वर्षाच्या मुलासारखे सळसळत होते आणि ते पांडवांच्या सैन्याचा प्रचंड संहार करत होते...

(ऋच:) सर्व ऋचा, वेदातील मंत्र, समग्र ज्ञान (अक्षरे) त्या अविनाशी, नष्ट न होणार्‍या (परमे व्योमन्) सर्वश्रेष्ठ महान आकाशामध्ये, ‘ओम्’ ईश्वरामध्ये आधारलेले, अवलंबलेले आहे, (यस्मिन्) ज्याच्यामध्ये (विश्वेदेवा) जगातील सर्व दिव्य गुण, देवगण (अधिनिषेदु:) थांबले आहेत, स्थिर आहेत, म्हणूनच (य:) जो मनुष्य (तत्) त्या अक्षर अविनाशी परमेश्वराला (न वेद) जाणत नाही, त्याची भक्ती (स्तुती, प्रार्थना व उपासना) करीत नाही. मग असा तो (ऋचा) केवळ ऋचा किंवा वेदमंत्र वाचून (किं करिष्यति) काय करेल? (व्यर्थच जगेल!) पण या उलट ..

दुर्योधनाला राधेयचा खूप अभिमान वाटला आणि त्याने सन्मान म्हणून त्याला आपल्या रथात घेतले. कौरव सैन्य आनंदाने राधेयच्या नावाचा जयघोष करत नाचू लागले...

आज ग्रंथरूपात असलेल्या वेदांच्या चारही संहिता कालौघाने नाहीशा झाल्या किंवा या वेदशास्त्राच्या अध्ययन-अध्यापनाची प्रक्रिया जरी खुंटली तरी अंतरंगातील ज्ञानात्मक वेदराशी कधीच नष्ट होऊ शकत नाही. कारण, वेद हे परमेश्वराचे अमर काव्य आहे...

हे सारे जग निर्माण झाले, तेव्हा मानवासह इतर जड-चेतन तत्त्वांचीही उत्पत्ती झाली. त्यावेळी मनुष्यास ज्ञानसंपादनाची गरज भासली. ऋषी-महर्षींनाही सृष्टीतील सर्व पदार्थांचे नामाभिधान करण्याची इच्छा जागृत झाली..