(यथा) ज्याप्रमाणे (सूर्य:) सूर्य (तमस:) अंधारापासून (परिमुच्यते) मुक्त होतो, दूर जातो. तसेच तो (रात्रिम्) रात्रीला (च) आणि (उषस: केतून्) उष:कालीन अवरोधक अंधकारचिन्हांना, किरणांना (जहाति) सोडून देतो, दूर सारतो व उदित होऊन चमकून दिसतो (एवा) त्याचप्रमाणे (अहम्) मी (सर्वं दुर्भूतम्) सर्व दुर्गुणांना (कृत्याकृता) हिंसा करणार्‍यांद्वारे (कृतं) केल्या गेलेल्या (कृत्रम्) हिंसेला (जहामि) सोडून देतो. तसेच (हस्ती इव रज:) ज्याप्रमाणे हत्ती धुळीला फेकून उधळून लावतो, त्याचप्रमाणे मी पण (दुरितम्) दुुर्गुण, दुराचार, ..
तीर्थक्षेत्रे उद्ध्वस्त झाली, धर्म नाश पावत आहे आणि हे सांभाळणारा कोणी दिसत नाही, ही खंत रामदासांच्या मनात होती. हे राष्ट्रीय कार्य शिवाजी महाराजांनी करावे, अशी त्यांची इच्छा होती. म्हणून हा ‘महाराष्ट्रधर्म’ तुमची वाट पाहतोय असे रामदास म्हणाले...
खरे धार्मिक विधी पुरे होईपर्यंत बराच कालावधी निघून गेला. पांडव एक महिनाभर गंगातीरी तात्पुरती घरं बांधून राहिले. युधिष्ठिर तर खूपच शोकमग्न अवस्थेत होता. नारदमुनींनी त्याला आठवण करून दिली की, "युधिष्ठिर, तू आता या जगाचा सार्वभौम राजा झाला आहेस! तुझे अभिनंदन करण्याची आम्हाला संधी दे." परंतु, युधिष्ठिर पुन्हा पुन्हा दु:खात बुडत होता...
राधेयाचे सारे पुत्र मारले गेले होते म्हणून त्याचे और्ध्वदेहिक करायला कुणीच नव्हते. कुंती आता गंगाकिनारी होती. तिला तो दिवस आठवला, ज्या दिवशी तिने तान्हुल्या पुत्राला, सूर्यपुत्राला एका छोट्या लाकडी पेटीमध्ये ठेवून गंगेत सोडले होते. तो तेव्हाही अनाथ व पोरका झाला होता व आताही पोरकाच राहिला, याचे दुःख तिला झाले...
समर्थांनी पारमार्थिक हेतूने आपल्या संप्रदायाची उभारणी केली. धर्मरक्षण हा त्यांचा मुख्य हेतू होता. त्यासाठी धर्मउच्छेदक दुष्ट दुर्जनांचा नाश आणि त्यासाठी हिंदवी स्वराज्याची स्थापना, ही त्यांची उद्दिष्टे होती. रामदास मूलत: भक्तिमार्गी संत होते. त्यासाठी महाराष्ट्रातील एकंदर भक्तिमार्गाचा आढावा घेणे उपयुक्त ठरेल...
ऋग्वेदाचे शेवटचे संघटन सूक्त हे वैश्विक एकात्मता, समानता व एकजुटीचे महत्त्व कथन करते. यात आलेले एकूण सहा मंत्र हे सर्वांना एकत्र राहून एकविचाराने जगण्याचा संदेश देतात. प्रस्तुत दुसर्‍या मंत्रात आपल्या मती, उक्ती व कृती यांना एकाच समान शृंखलेत बांधून टाकतात...
जसे ‘नारायणास्त्र’ पांडवांच्या डोक्यावरून निघून गेले, तसाच गांधारीचा रागही निघून गेला. परंतु, गांधारीच्या मनात श्रीकृष्णाबद्दल तीव्र कोप खदखदत होता. पांडवांची लीनता व नरमाई पाहून ती शांत झाली...
आज मातृभाषेत शिक्षण द्यावे की आंग्लभाषेत द्यावे, यावर वाद होत आहेत. मराठी भाषेबद्दल तावातावानेबोलणारे आंग्लभाषेला प्राधान्य देताना दिसतात. कारण, आंग्लभाषेची आपल्या समाजातील व विविध ज्ञानशास्त्रांतील व्याप्ती दिवसेंदिवस वाढत आहे. मराठी भाषेच्या अभिमानाची आपण कितीही वल्गना केली तरी आंग्लभाषेचा वरचढपणा मान्य केल्या वाचून आपल्याला गत्यंतर नसते...
रामराज्य हे रघुनाथाचे राज्य असल्याने तेथे कळीकाळाची भीती नाही, हे आपण मागील लेखात पाहिले. (राज्य या रघुनाथाचे । कळीकाळासि नातुडे।) समर्थांनी मनाच्या श्लोकातही रामाचे वर्णन करताना असाच अभिप्राय व्यक्त केला आहे...
१३० कोटी लोकसंख्येचा 'भारत' हा वैदिक संस्कृतीचे वरदान लाभलेला जगातील सर्वोत्तम देश! वर्तमानयुगीन लोकशाहीचा अंगिकार केलेल्या या राष्ट्राचाच विचार केल्यास इथे विविध भाषा बोलणारे, नाना विचारांचे, मत-पंथांचे नागरिक राहतात...
अर्जुनाने एका निमिषार्धात ब्रह्मशीर्ष अस्त्र मंत्रोच्चार करून अश्वत्थाम्यावर सोडले. आता आकाशात दोन दोन ब्रह्मशीर्ष अस्त्रे दिसत होती. दोन ज्वाळा संहार करण्यासाठी उफाळल्या. त्या दोन अस्त्रांच्या शक्तीमुळे नद्या व सागर कोरडे पडू लागले. सर्व जग थरथर कापू लागले...
आपला व आपल्या कुटुंबाचा चरितार्थ चालेल, एवढीच चिंता त्यांना नाही तर, ही प्रजा बौद्धिक पातळीवर समाजमन सुसंस्कारित करणारी आहे. स्नान-संध्या इत्यादी क्रियांनी शुचिर्भूत होऊन जागोजागी मठ, पर्णशाळा, ऋषिआश्रम या ठिकाणी वेदशास्त्र, धर्मशास्त्र यावर चर्चा घडवून आणणारी ही प्रजा आहे...
वेदांची अमृतवाणी आम्हाला दान देण्याचा संदेश देते. जे काही आपल्याजवळ आहे, ते इतरांना द्या. त्यास आपल्या जवळ ठेवू नका. भगवंत ‘सोम’ आहे. म्हणजेच तो ऐश्वर्याचा स्वामी आहे. त्याने आपले सारे वैभव, आध्यात्मिक व भौतिक ज्ञान सार्‍या विश्वास दिले आहे...
सूडाच्या आनंदात हे तिघेजण बेभान झाले. सर्वांची कत्तल करून ते रणांगणामध्ये जिथे दुर्योधन कण्हत पडला होता तिथे आले. दुर्योधन जखमांनी विव्हळत होता. त्याच्या बाजूलाच त्याची गदापण पडली होती. प्राण कंठाशी येऊन तो अंगावर येणार्‍या श्वापदांना रात्रीच्या अंधारात हाकलत होता. हे तिथे मित्र त्याच्या जवळ पोहोचले. त्यांनी आपला पराक्रम दुर्योधनाला सांगितला...
समर्थांच्या शिष्यांनी वेळोवेळी त्यांच्या लीला लिहून ठेवल्या होत्या. त्यांचा संदर्भ यात आहे. कल्याणस्वामी, उद्धवस्वामी, वेणाबाई, दिवाकर गोसावी या समर्थांच्या संगतीत वाढलेल्या प्रमुख शिष्यांनी लिहिलेल्या समर्थ चरित्रातील आठवणी, लीला आज उपलब्ध असत्या तर काय बहार झाली असती, असे पांगारकरांनी म्हटले आहे...
कृषीव्यवसाय हाच सर्वश्रेष्ठ आहे. साक्षात् भूमातेची सेवा. जो जमीन कसेल व घाम गाळील, त्याला निश्चितच सोने मिळेल. ही धरणीमाता आपल्या पुत्रांना कधीच दु:खी करीत नाही. जो प्रामाणिकपणे दिवसरात्र कष्ट करतो, त्याला त्याच्या परिश्रमाचे सर्वोत्तम फळ मिळाल्याशिवाय राहणार नाही. कारण, उद्योगी व परिश्रमी लोकांमध्ये लक्ष्मीदेवता कायमस्वरूपी वसते.अक्षैर्मा दीव्य: कृषिमित् कृषस्व..
समर्थ रामदासस्वामी आणि छत्रपती शिवाजी महाराज हे एका विशिष्ट विचाराने आणि ध्येयाने एकमेकांकडे ओढले गेले. दोघांचे ध्येय हिंदवी स्वराज्य, धर्माचे रक्षण, जुलमी सुलतानशाहीचा शेवट करून रामराज्याची स्थापना असे असले तरी त्यांची कार्यक्षेत्रे आणि कार्यपद्धती भिन्न होती. तथापि हेही तितकेच खरे आहे की, त्यांनी आरंभलेली पद्धत एकमेकांना पूरक ठरली...
जेव्हा भीमाने गदेच्या प्रहाराने दुर्योधनाच्या दोन्ही मांड्या फोडल्या आणि दुर्योधन असह्य वेदनांनी तळमळत होता, त्यावेळी त्याला भेटण्यासाठी संजय तिथे गेला. आपला इंद्रासारखा राजा या अशा दयनीय अवस्थेत पाहून संजयाचे हृदय पिळवटून निघाले. दुर्योधनाला एकाकी आणि असाहाय्य अवस्थेत पाहून नियती ही किती कठोर व निष्ठूर असते याचा प्रत्ययच आला जणू! शेवटी एक राजा आणि एक सामान्य सैनिक यांचे भवितव्य सारखेच असते!
..
संजयने मांड्या फोडलेल्या अवस्थेत दुर्योधनालापाहिले व त्यामुळे त्याला शोक अनावर झाला. त्याने हस्तिनापुरी प्रवेश करून धृतराष्ट्राला ही बातमी दिली. तो म्हणाला, "धृतराष्ट्र महाराज, आपण सर्वस्व हरलो आहोत. प्राक्तनाने आपल्यापासून सारे काही हिरावून घेतले आहे."..
अखेरीस शिवाजी महाराज माहुलीला आले असताना त्यांची एका समर्थशिष्याशी गाठ पडली आणि त्या शिष्याने रामदास स्वामींकडून शिवाजी महाराजांसाठी आणलेले एक पत्र त्यांना दिले. त्या पत्रातून समर्थांनी शिवाजी महाराजांचे अप्रतिम वर्णन केले आहे. त्या पत्रानंतर आजतागायत सुमारे ३५० वर्षांमध्ये अनेक अभ्यासकांनी, प्रतिभावंतांनी, कवींनी, शाहिरांनी शिवाजी महाराजांचे वर्णन केले आहे..
कठोर वचने, असत्य बोलणे, लावालावी करणे आणि नको ते व्यर्थ बडबडणे हे वाणीसंबंधीचे चार दोष आहेत. हे टाळावयाचे असल्यास माणसाने बुद्धीरूपी चाळणीचा उपयोग करावयास हवा. आचार्य भर्तृहरींनी सर्व प्रकारच्या भौतिक दागिन्यांना निरर्थक व क्षणभंगूर मानले आहे. त्यांच्या दृष्टीने सुसंस्कारयुक्त वाणी हेच खरे भूषण होय. 'क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम्।'..
रामदासांनी लोकांच्या धार्मिक विचारांची दिशा बदलून त्याला योग्य वळण दिले. रामदासस्वामी नुसतेच मारुती मंदिरे स्थापन करून रामजन्मोत्सव साजरे करीत नव्हते; तर त्यांना ‘धर्मरक्षी’ अशा राजाचा शोध घ्यायचा होता...
आपल्या भारत देशात अनेक भगवद्कथा आहेत. पण, या सर्व कथांमध्ये श्रीरामकथा समर्थांना सर्वाधिक गोड वाटते. ते म्हणतात, "समस्तांमध्ये कथा गोड या राघवाची." म्हणून समर्थ ही रामकथा ब्रह्मांड भेदून पल्याड न्यावी, असा आग्रह धरतात. गदिमांच्या ‘गीतरामायणा..
समर्थ रामदासस्वामी आणि कल्याणस्वामी ही गुरुशिष्याची अलौकिक जोडी त्या काळात महाराष्ट्राने पाहिली. आदर्श गुरुशिष्याची जी लक्षणे समर्थांनी दासबोधात सांगितली आहेत, त्याचे मूर्तिमंत उदाहरण म्हणजे समर्थ रामदासस्वामी आणि त्यांचा शिष्योत्तम कल्याणस्वामी...
हे मानवांनो! (मन्द्रा) मधुर, चांगली कामे (कृणुध्वम्) करा. (धिय:) बुद्धी व विचारांना (आ) चहुकडे (तनुध्वम्) पसरवा, (नावम्) नावेला (अरित्रपरणीम्) चाटूंनी सुरक्षित (कृणुध्वम्) करा. (आयुधा) आपल्या आयुधांना, शस्त्रांना (इष्कृणुध्वम्) शुद्ध करा, सजवा (अरम्) पूर्णपणे तयारी (कृणुध्वम्) करा आणि (यज्ञम्) संघटनेला, यज्ञकर्माला (सखाय:) समान विचारांचे मित्र बनून (प्रांचम्) अतिशय प्रगतीकडे (प्र+णयत) न्या!..
‘सुंदरकांडा’त मारुतीने केलेल्या लंकाप्रवेशाचे व लंकादहनाचे वर्णन समर्थांनी अतिशय वीरश्रीयुक्त व परिणामकारकरित्या केले आहे. या कांडात मारुतीने सीतेचा शोध लावला आणि रावणाची लंका जाळली, याचे वर्णन आहे. ती एकप्रकारे हनुमानाची विजयी मोहीम ठरली. म्हणून त्या कांडाला ‘सुंदरकांड’ असे नाव दिले आहे. संपूर्ण ‘सुंदरकांड’ मारुतीच्या पराक्रमाला वाहिलेले आहे...
मानव जीवन अमूल्य आहे. सत्यज्ञानाच्या आचरणाने सतत या जीवनाला पवित्र केले पाहिजे. अगदी लहान-लहान उपदेश ग्रहण करीत पुण्यसंचय करीत राहिल्याने आपली जीवनयात्रा सार्थक ठरते. ज्याप्रमाणे मुंग्या मातीचा एक-एक कण जमवून वारुळ तयार करतात किंवा मधमाशा माधुर्याचा छोटा-छोटा अंश संग्रहित करून मधाचे पोळे तयार करतात, तद्वतच माणसानेदेखील अगदी छोटी-छोटी सत्यतत्त्वे, धार्मिकता, प्रामाणिकपणा, नीतिमूल्ये यांचा संग्रह करीत त्यांना जीवनात धारण करावे आणि आपल्या पुण्यकर्मात वाढ करीत राहावे...
या मानवी समाजव्यवस्थेत म्हणजेच संपूर्ण जगात (ये) जे लोक (भक्षयन्त:) विविध पदार्थांचा उपभोग घेत-घेत (वसूनि) त्या भोग्य वस्तूंना, ऐश्वर्यांना (न आनृधु:) वाढवित नाहीत किंवा त्यात वृद्धी करीत नाहीत. अशा प्रकारे (यान्) ज्या लोकांना (धिष्ण्या: अग्नय:) परमेश्वराद्वारे जगात स्थापन झालेल्या प्राण-अपान इ. अग्नी (अनु अतप्यन्त) भोगानंतर संतप्त करतात, जाळून टाकतात. (तेषाम्) अशा त्या लोकांच्या (या अवया) ज्या काही अधोगतीला नेणार्‍या, खाली खेचणार्‍या (दुरिष्टि:) वाईट यजन क्रिया, अनिष्ट वृत्ती आहेत. (तान्) त्या सर्वांना ..
एकनाथांचा काळ हा समर्थांच्या अगोदरचा होता. स्वराज्याची पहाट अजून उजाडायची होती. तरीही एकनाथ महाराजांच्या मनात अनेक सामाजिक परिवर्तनाचे व राजकीय स्वातंत्र्याचे विचार होते. परकीय जुलमी सत्तेच्या काळात ते उघडपणे मांडणे अत्यंत कठीण होते. याची एकनाथांना कल्पना होती. रामदासांचा काळ हा नंतरचा आहे. त्यांनी त्यांच्या कल्पना व विचार स्पष्टपणे मांडून हिंदू संस्कृती रक्षण व त्यासाठी हिंदवी स्वराज्याला मदत करून रामराज्य आणणे हे आपले ध्येय निश्चित केले. असे असले तरी समर्थांनासुद्धा अनेक प्रसंगी आपल्या कार्याची, ..
युधिष्ठिराचे आणि दुर्योधनाचे संभाषण श्रीकृष्ण शांतपणे बघत होता. युधिष्ठिराने दुर्योधनालादिलेले आव्हान त्याला समजले. तो युधिष्ठिराकडे गेला आणि म्हणाला, "तू दुर्योधनाला कोणाशीही लढ असे कसे सांगिलेस? हा शुद्ध वेडेपणा आहे. मला तर असं वाटतं आहे की, माझ्या आयुष्यात मला भेटलेला सर्वात मूर्ख माणूस तूच आहेस. तू त्याला कुणाशीही द्वंद्वयुद्ध करायची परवानगी कशी दिलीस? तुझी ही उदारता, दया, धर्म, तुझ्या द्युताच्या खेळाची पुनरावृत्तीच वाटते. भीम जरी दुर्योधनापेक्षा अधिक बलदंड असला, तरी त्याला दुर्योधनाइतका सराव ..
कलंक विरहित चंद्र आणि तापविहीन सूर्य असे सज्जन नेहमीकरिता ‘आमचे सोयरे’ होवोत. या दोन्हींचा उद्देश सर्वांसाठी कल्याणकारी आहे. अगदी सृष्टीच्या आदीकाळापासून हे गतिमान आहे. म्हणून मानवाने या दोन्हींना आपले आदर्श मानून प्रगती साधावी. ही दोन्ही तत्त्वे सन्मार्ग शिकवतात. मानवसमूहातील मोठ्यात मोठे विद्वान किंवा तत्त्वज्ञ आपल्या मार्गावरून विचलीत होतील. पण, सूर्य आणि चंद्र ही प्राकृतिक महान तत्त्वे आपल्या कर्तव्यापासून कधीही टळणार नाहीत. म्हणूनच मानवाने या दोन्हींच्या पवित्र कल्याणप्रद मार्गांचे अनुसरण करावे...
निरुक्तशास्त्रात या शब्दाची व्युत्पत्ती अतिशय सुंदररीत्या केली आहे. निरुक्त शास्त्रात 'देव' शब्दाची व्याख्या अतिशय समर्पकपणे केलेली आहे, ती अशी 'देवो दानात्, द्योतनात दीपनात् द्युस्थानो भवतीति।' जो सतत साऱ्या जगाला ज्ञान, गुण, धनवैभवाचे दान करतो, जो स्वप्रकाशाने समग्र विश्वाला चमकवतो, असा तो देव! ..
"तुला एकदा आम्ही सामोपचाराने विचारलं होतं की, आम्हाला पाच गावं दे. आपण हे शांततेने मिटवून टाकू. पण, तुला तेव्हा दुराभिमान होता. तू निरोप धाडलास की, सुईच्या अग्रावर राहील एवढीही जमीन मी पांडवांना देणार नाही आणि आता तुला एवढं शहाणपण, हे औदार्य कसं सुचलं? तुझं मन थार्‍यावर आहे का? आता तर तुला लढूनच संपलं पाहिजे! इतकं सगळं घडल्यावर तुला मी जीवंत सोडू कसा! बाहेर ये व युद्धाला तयार हो!" ..
सुसंस्कृत, धाडसी, विवेकी, स्वामीनिष्ठ समाज घडवण्याच्या कामात रामदासांनी मोलाचे कार्य केले आहे. त्यामुळे शिवरायांच्या स्वराज्यास अनुकूल असा मराठी भाषिक समाज तयार होत गेला. क्षात्रवृत्तीने तो परकीय सत्तेच्या जुलमी कारभाराच्या विरोधात ठामपणे उभा राहिला. शिवरायांचे ध्येय राजकीय स्वातंत्र्य हे धर्म, देश व स्वराज्य रक्षणार्थ होते...
पित्याने सत्यव्रतांचे दृढतेने पालन केले पाहिजे आणि मातेने आपल्या मनाला पवित्र व शुद्ध बनविले पाहिजे. वडील व्रतहीन व आई दुर्मनाची असेल, तर सुसंस्कारशील मुले-मुली निपजतील? याची काहीच शाश्वती नसते! म्हणूनच मुलाबाळांच्या सर्वांगीण प्रगतीत सद्व्रती पिता आणि सुमनाची माता असणे फारच गरजेचे आहे. मगच 'शुद्ध बीजांपोटी फळे रसाळ गोमटी!' हे संतवचन लागू पडते...
"संजया, सत्वर जा आणि माझा निरोप माझ्या मातापित्यांना सांग. आता मला शांती हवी आहे. या सरोवराच्या तळाशी राहून मला माझं हे शरीर थंड करू दे. कोणीही पाहण्यापूर्वी मला सरोवरात प्रवेश करू दे.”..
समर्थवाङ्मयाचे अभ्यासक समर्थांचा राजकारणाशी संबंध नव्हता, हे प्रथम गृहित धरतात व त्यानुसार पुरावे शोधण्याचा प्रयत्न करतात. प्रा. फाटक हे त्यापैकी एक नसले तरी समर्थांचा राजकारणाशी संबंध होता, हे मानायला ते तयार नाहीत. प्रा. फाटकांचा दासबोधाचा चांगला अभ्यास आहे. त्यांनी दासबोधातील ‘देवकारण’ व ‘राजकारण’ या दोन शब्दांचा उल्लेख केला आहे. समर्थांनी ‘राजकारण’ या शब्दासारखाच ‘देवकारण’ हा शब्द वापरला आहे. ..
ही सारी सृष्टी व त्यातील सर्व पदार्थांना उपभोगण्याचे सामर्थ्य केवळ मानवाला मिळाले आहे. ज्ञानपूर्वक त्या-त्या वस्तूंना प्राप्त करून आपली जीवनयात्रा अतिशय आनंदाने संपन्न करणे, ही मानवाचीच जबबादारी पण आहे. याकरिता ज्या काही बाबींची गरज असते, त्यात प्रामुख्याने वरील मंत्रोक्त चार तत्त्वांचा समावेश होतो. अनुक्रमे 'परिश्रम,' 'श्रद्धा,' 'दीक्षा' आणि 'यज्ञ' या तत्त्वांचे वर्णन इथे करण्यात आले आहे...
'राष्ट्र' ही संकल्पना आजकाल फारच संकुचित होत चालली आहे. सीमारेषांनी बंदिस्त व स्वल्प विचारांनी आणि मानवी संस्कृतीने परिपूर्ण एखादा जमिनीचा तुकडा म्हणजे 'राष्ट्र' नव्हे. वेदांनी राष्ट्राला विशिष्ट भूभागाच्या मर्यादेतून अलिप्त केले आहे...
अर्जुनाच्या बाणांपेक्षाही श्रीकृष्णाच्या वाग्बाणांनी राधेय अधिक घायाळ झाला. श्रीकृष्ण बोलतो आहे यात सत्य आहे, याची त्याला जाणीव होती. त्याने शरमेने मान खाली घातली व तो आपल्या रथाचे चाक जमिनीतून वर काढू लागला...
समर्थांचा 'महंत' हा आध्यात्मिक पुढारी असला तरी त्याला समाज एकत्र आणण्यासाठी सामाजिक पुढाऱ्याची भूमिका बजवावी लागे. समर्थांच्या मते, नेत्यावर त्याच्या समुदायातील लोकांचा विश्वास तर हवाच, पण त्या समुदायाबाहेरील लोकांचाही त्याच्यावर विश्वास हवा...
श्रावण महिना हा वेदादी शास्त्राच्या श्रवणावर आणि स्वाध्यायावर भर देतो. श्रवण नक्षत्र याच भावनेशी अनुसरून आहे. या महिन्यात प्रत्येकाने धार्मिक व आध्यात्मिक ग्रंथांचे वाचन केले पाहिजे. विशेषत: वैदिक साहित्यात दडलेल्या कल्याणकारी विचारांचे अध्ययन आणि श्रवण करणे आवश्यक आहे. कारण, वेदवाणी ही 'पावमानी' म्हणजेच सर्वांना पवित्र करणारी आहे. तिचे अध्ययन करणारा सदैव आनंदी राहतो...
विजेप्रमाणे लखलखत आणि आगीचे लोळ ओकत ते अस्त्र अर्जुनाकडे झेपावले. सारेजण श्वास रोखून पाहत होते. पांडवांनाही क्षणभर वाटले की, आता अर्जुन काही वाचत नाही...
दासबोधाच्या सुरुवातीस जरी समर्थ रामदास स्वामी म्हणाले की, ‘बहुधा अध्यात्म निरोपण निरोपिले।’ तरी त्यांच्या मनात लोकांना केवळ अध्यात्मज्ञान सांगावे, असा उद्देश नव्हता. त्यांना लोकांना ‘शहाणे’ करायचे होते. ‘आधी प्रपंच करावा नेटका । मग घ्यावे परमार्थ विवेका।’ असे स्वामींनी म्हटले आहे. ..
‘त्रि+अम्बक’ म्हणजेच तीन कामे करणारी ती महान अंबा म्हणजे आई. ही जगदंबा आपल्या महनीय प्रसवशक्तीने संपूर्ण ब्रह्मांडाला जन्माला घालते. म्हणूनच ती ‘ब्रह्मा’ आहे. केवळ जन्म देऊन ती आपल्या बाळांना वार्‍यावर सोडत नाही, तर सर्वांचे पालन करणारी ती ‘विष्णू’ आहे आणि शेवटी सर्वांना आपल्या कुशीत घेणारी म्हणजेच प्रलय करणारी ती ‘महेश’ पण आहे...
सकलांचा आदित्य देव तर केव्हाच उगवलेला आहे. त्याची सर्वव्यापी प्रकाशकिरणे अंतर्बाह्य विश्वाला उजळवणारी आणि स्थूलातिस्थूल व सूक्ष्मातिसूक्ष्म जड-चेतनांना बल व शक्ती प्रदान करणारी आहेत...
अर्जुन आणि राधेय युद्धास तयार होत आहेत, हे अश्वत्थामा पाहत होता. त्याने दोघांकडे पाहिले व त्याचे हदय रणांगणावरील प्रत्येक योद्ध्यासाठी करुणेने भरून आले. अश्वत्थाम्याने दुर्योधनाचाहात आपल्या हातात घेतला व घट्ट दाबला. दु:शासनाचा आपल्या डोळ्यांसमोर भीषण वध झालेला दुर्योधनाने नुकताच पहिला होता म्हणून तो अजूनही दु:खाने हुंदके देत होता...
मंत्र छोटाच, पण भाव मात्र मोठा! तसा अर्थदेखील साऱ्यांना कळेल व उमजेल असाच! ज्यांचे रक्षण करण्यास समाजातील प्रचेता, वरुण, मित्र आणि अर्यमा हे चार प्रकारचे लोक नेहमीच तत्पर असतात, त्यांना कोणीच मारू शकत नाही...
प्रपंच ‘नेटका’ होण्यासाठी प्रापंचिकांना दिलेली शिकवण प्रपंचापुरती न राहता ती सामाजिक होऊन जाते. सामान्यपणे वार्धक्याची स्थिती सर्व समाजात याच स्वरूपाची असते. अशा रीतीने सामान्य माणसाच्या जीवनातील यथार्थता स्वामींनी दासबोधात मांडली आहे...
अर्जुनाचे व वृषसेनाचे निकराचे युद्ध सुरू झाले. अर्जुनाने एक तीक्ष्ण बाण सोडून वृषसेनाचा वध केला. दु:शासनाच्या पाठोपाठ वृषसेनाचेही कलेवर राधेयाला पाहावे लागले. त्याच्या डोळ्यांतून अश्रुधारांचा ओघ सुरू झाला...
"महायुद्धाच्या सतराव्या दिवशी पहाटेच दुर्योधन शल्याकडे आला व म्हणाला, “मी तुझ्याकडे एक मागणे मागणार आहे आणि तुझ्या पाया पडून ही विनंती मान्य कर, असे सांगणार आहे. आज राधेय व अर्जुन यांचे निकराचे युद्ध होईल. कृष्णासारखा सारथी राधेयला जर मिळाला, तर राधेय सहज विजयी होईल. तुझ्यापेक्षा उत्तम सारथी कोणीच नाही. तूच हे काम करू शकतोस. जरा माझ्या सैन्याकडे पाहा, कशी दाणादाण झालीय!..
जुगार, चोरी, बाहेरख्यालीपणा, चहाडी, परस्त्रीगमन इ. वाईट सवयी असलेल्यांचे उल्लेख दासबोधात येतात. कृतघ्न, वाचाळ, भित्रे, निर्लज्ज, घाणेरडेपणाने राहणारे अशा लोकांचेही संदर्भ येतात. ही मूर्खांची लक्षणे आहेत...
जन्माला येणाऱ्याचा मृत्यू हा निश्चित, तसाच मरण पावणाऱ्याचा पुन्हा जन्म निश्चित आहे. चाकाच्या धावेप्रमाणे जन्म-मृत्यूचे, सुख-दु:खाचे, हानी-लाभाचे चक्र खाली-वर होत असते. मग जर काय ही गोष्ट अटळच असेल, तर आम्ही मृत्यूला का म्हणून भ्यावे?..
राधेय आपल्या तंबूत पोहोचला आणि झोपण्याचा प्रयत्न करू लागला. परंतु, त्याला झोप येईना. त्याचे हृदय धडधडत होते. कारण, त्याला माहिती होते उद्या त्याचा मृत्यू आहे. उद्या त्याला त्याच्या भावाशी लढा द्यायचा होता. भावाला ठार करण्यासाठी शर्थीचे प्रयत्न करायचे होते. सर्व गोष्टी अनुकूल असत्या, तर ते काही कठीण काम नव्हते, पण त्याला हे अशक्य वाटत होते...
राधेय त्वेषाने पेटून उठला होता. त्याचा एकही बाण वाया जात नव्हता. समोर येईल त्याला तो कापत होता. इकडे कृपाचार्य धृष्टद्युम्नावर बरसत होते. त्यांना द्रोणाचार्यांच्या वधाचा बदला घ्यायचा होता...
समर्थांनी ही विवेकाची शिकवण दासबोधात ठिकठिकाणी सांगितली आहे. स्वामींची कार्यपद्धती म्हणजे सर्वांना शहाणे करून सोडावे अशी आहे. समर्थांनी विवेकाची महती वारंवार सांगितली आहे. तितकी इतर संतवाङ्मयात सांगितलेली दिसून येत नाही. विवेकाचा पुरस्कार केल्याने आदर्श मूल्ये, कला, विद्या तसेच शास्त्र उदय पावतात. विवेक बाळगल्याने कल्याणकारी, आनंदमय आणि ज्ञानमय ध्येये तयार होतात. त्याच प्रकारची मूल्ये समाजाचे कल्याण करतात...
जेव्हा आत्मा, मन आणि शरीर हे शुचिर्भूत होतील, तेव्हा सर्व प्रकारच्या वाईट वासना, दोष, दुर्गुण, नानाविध क्लेश आणि सर्व प्रकारची विघ्ने आपोआपच नाहीशी होतील. कारण, आतून आत्मबलिष्ट झालेला मानव बाह्य संकटांना कदापी घाबरत नाही. जगातील सर्व प्रकारची दु:खं, दारिद्य्र हे अशा वेदमार्गी सर्वांगी पवित्र झालेल्या सर्वदोषपरित्यागी माणसास कदापी विचलित करू शकत नाही. म्हणूनच तो वेदप्रणित १०० वर्षांचे आयुष्य जगू शकतो...
भीष्म आणि द्रोण प्राण पणाला लावून लढले, पण त्या दोघांचाही अन्यायकारकरीत्या वध झाला. ते नि:शस्त्र असताना त्यांच्यावर हल्ला झाला. त्या दोघांना पांडवप्रिय होते आणि पांडवांना इजा व्हावी, अशी त्यांची इच्छा नव्हती...
जीवात्मा हा वायूपेक्षाही सूक्ष्म आहे आणि कर्तबगार आहे. देह आणि जीवात्मा एकत्र असण्याला समर्थांनी 'देहात्मयोग' असे सार्थ नाव दिले आहे. या देहात्मयोगाच्या बळावर विवेकाने हा जीवात्म त्रैलोक्याचा ठाव घेऊ शकतो, असे स्वामी म्हणतात...
मानव शरीर हे सर्व प्राण्यांमध्ये सर्वश्रेष्ठ! बुद्धीचे अपार वैभव तुला माझ्याकडून मिळालेले वरदान आहे. या बुद्धिबळाच्या साहाय्याने आणि आत्मबळाने तुला जी जीवनशक्ती मिळाली आहे..
जाणीवरूप आत्मा' हा अंतरातील 'देव' असून हे 'शरीर' म्हणजे 'देवालय' आहे. सामान्य माणसाला हे न समजल्याने तो देवाचे ध्यान करण्याऐवजी देवालयाचे, शरीराचे ध्यान करतो. याचा अर्थ साधकाची देहबुद्धी कमी न झाल्याने तो देहालाच महत्त्व देतो..
अश्वत्थामा पांडवांच्या सैन्यावरती तुटून पडला. त्याने ‘नारायणास्त्रा’चा प्रयोग केला. एका क्षणात सगळे आकाश लाखो बाणांनी आणि धारदार चक्रांनी भरून गेले. त्यांचा पांडव सैन्यावर अखंड वर्षाव सुरू झाला. सर्व सैनिक सैरावैरा पळू लागले. कारण, या अस्त्राच्या मार्गात कोणी जिवंत राहणे शक्यच नव्हते! हे सारे युधिष्ठिराने पाहिले आणि सर्वांना सांगितले, “या अस्त्रास शरण जाणे हाच त्यातून सुटकेचा मार्ग आहे. तुम्ही जितका विरोध कराल, तितके हे अस्त्र शक्तिमान होईल. तुम्ही आपली शस्त्रे टाका आणि त्याला साष्टांग नमस्कार घालून ..
आपण त्या प्राण्यांवर मनापासून प्रेम केले, तर ते प्राणी आपल्याला वश होतात. यासाठी आपण अंतर्निष्ठ होऊन त्या जाणिवेचे अखंड स्मरण केले की, त्याचे अखंड ध्यान लागते आणि परमात्मा आपल्या हाती येतो. या ठिकाणी समर्थांनी ‘अखंड ध्यान’ असा शब्दप्रयोग केला आहे, तरीदेखीलते एकप्रकारे ‘सहजध्यान’ आहे, असे म्हणता येईल...
राक्षसी वृत्तीला कायमचा धडा शिकविला पाहिजे. त्यांना पुन्हा संधी मिळता कामा नये. जर काय आपण त्यांना क्षमापूर्ण भावनेने दया दाखविली, तर ते अधिकच उन्मत्त होतील. म्हणूनच वेदमंत्रात म्हटले आहे की, वाईटांचा कायमचा नायनाट व्हावयास हवा!..
अथर्ववेदातील दहाव्या कांडातील सातव्या सूक्तात एकूण ४४ मंत्र आले आहेत. यात प्रारंभिक कांही मंत्रात जगन्नियंत्या परमेश्वराविषयी प्रश्न विचारण्यात आले आहेत. शेवटच्या चरणात ‘स्कम्भं तं ब्रूहि कतम: स्विदेव स:।’ असा प्रश्न केला आहे. ..