अर्जुनाच्या बाणांपेक्षाही श्रीकृष्णाच्या वाग्बाणांनी राधेय अधिक घायाळ झाला. श्रीकृष्ण बोलतो आहे यात सत्य आहे, याची त्याला जाणीव होती. त्याने शरमेने मान खाली घातली व तो आपल्या रथाचे चाक जमिनीतून वर काढू लागला...

श्रावण महिना हा वेदादी शास्त्राच्या श्रवणावर आणि स्वाध्यायावर भर देतो. श्रवण नक्षत्र याच भावनेशी अनुसरून आहे. या महिन्यात प्रत्येकाने धार्मिक व आध्यात्मिक ग्रंथांचे वाचन केले पाहिजे. विशेषत: वैदिक साहित्यात दडलेल्या कल्याणकारी विचारांचे अध्ययन आणि श्रवण करणे आवश्यक आहे. कारण, वेदवाणी ही 'पावमानी' म्हणजेच सर्वांना पवित्र करणारी आहे. तिचे अध्ययन करणारा सदैव आनंदी राहतो...

दासबोधाच्या सुरुवातीस जरी समर्थ रामदास स्वामी म्हणाले की, ‘बहुधा अध्यात्म निरोपण निरोपिले।’ तरी त्यांच्या मनात लोकांना केवळ अध्यात्मज्ञान सांगावे, असा उद्देश नव्हता. त्यांना लोकांना ‘शहाणे’ करायचे होते. ‘आधी प्रपंच करावा नेटका । मग घ्यावे परमार्थ विवेका।’ असे स्वामींनी म्हटले आहे. ..

सकलांचा आदित्य देव तर केव्हाच उगवलेला आहे. त्याची सर्वव्यापी प्रकाशकिरणे अंतर्बाह्य विश्वाला उजळवणारी आणि स्थूलातिस्थूल व सूक्ष्मातिसूक्ष्म जड-चेतनांना बल व शक्ती प्रदान करणारी आहेत...

मंत्र छोटाच, पण भाव मात्र मोठा! तसा अर्थदेखील साऱ्यांना कळेल व उमजेल असाच! ज्यांचे रक्षण करण्यास समाजातील प्रचेता, वरुण, मित्र आणि अर्यमा हे चार प्रकारचे लोक नेहमीच तत्पर असतात, त्यांना कोणीच मारू शकत नाही...

अर्जुनाचे व वृषसेनाचे निकराचे युद्ध सुरू झाले. अर्जुनाने एक तीक्ष्ण बाण सोडून वृषसेनाचा वध केला. दु:शासनाच्या पाठोपाठ वृषसेनाचेही कलेवर राधेयाला पाहावे लागले. त्याच्या डोळ्यांतून अश्रुधारांचा ओघ सुरू झाला...

समर्थांची थोरवी..

जुगार, चोरी, बाहेरख्यालीपणा, चहाडी, परस्त्रीगमन इ. वाईट सवयी असलेल्यांचे उल्लेख दासबोधात येतात. कृतघ्न, वाचाळ, भित्रे, निर्लज्ज, घाणेरडेपणाने राहणारे अशा लोकांचेही संदर्भ येतात. ही मूर्खांची लक्षणे आहेत...

राधेय आपल्या तंबूत पोहोचला आणि झोपण्याचा प्रयत्न करू लागला. परंतु, त्याला झोप येईना. त्याचे हृदय धडधडत होते. कारण, त्याला माहिती होते उद्या त्याचा मृत्यू आहे. उद्या त्याला त्याच्या भावाशी लढा द्यायचा होता. भावाला ठार करण्यासाठी शर्थीचे प्रयत्न करायचे होते. सर्व गोष्टी अनुकूल असत्या, तर ते काही कठीण काम नव्हते, पण त्याला हे अशक्य वाटत होते...

समर्थांनी ही विवेकाची शिकवण दासबोधात ठिकठिकाणी सांगितली आहे. स्वामींची कार्यपद्धती म्हणजे सर्वांना शहाणे करून सोडावे अशी आहे. समर्थांनी विवेकाची महती वारंवार सांगितली आहे. तितकी इतर संतवाङ्मयात सांगितलेली दिसून येत नाही. विवेकाचा पुरस्कार केल्याने आदर्श मूल्ये, कला, विद्या तसेच शास्त्र उदय पावतात. विवेक बाळगल्याने कल्याणकारी, आनंदमय आणि ज्ञानमय ध्येये तयार होतात. त्याच प्रकारची मूल्ये समाजाचे कल्याण करतात...

भीष्म आणि द्रोण प्राण पणाला लावून लढले, पण त्या दोघांचाही अन्यायकारकरीत्या वध झाला. ते नि:शस्त्र असताना त्यांच्यावर हल्ला झाला. त्या दोघांना पांडवप्रिय होते आणि पांडवांना इजा व्हावी, अशी त्यांची इच्छा नव्हती...

मानव शरीर हे सर्व प्राण्यांमध्ये सर्वश्रेष्ठ! बुद्धीचे अपार वैभव तुला माझ्याकडून मिळालेले वरदान आहे. या बुद्धिबळाच्या साहाय्याने आणि आत्मबळाने तुला जी जीवनशक्ती मिळाली आहे..

अश्वत्थामा पांडवांच्या सैन्यावरती तुटून पडला. त्याने ‘नारायणास्त्रा’चा प्रयोग केला. एका क्षणात सगळे आकाश लाखो बाणांनी आणि धारदार चक्रांनी भरून गेले. त्यांचा पांडव सैन्यावर अखंड वर्षाव सुरू झाला. सर्व सैनिक सैरावैरा पळू लागले. कारण, या अस्त्राच्या मार्गात कोणी जिवंत राहणे शक्यच नव्हते! हे सारे युधिष्ठिराने पाहिले आणि सर्वांना सांगितले, “या अस्त्रास शरण जाणे हाच त्यातून सुटकेचा मार्ग आहे. तुम्ही जितका विरोध कराल, तितके हे अस्त्र शक्तिमान होईल. तुम्ही आपली शस्त्रे टाका आणि त्याला साष्टांग नमस्कार घालून ..

राक्षसी वृत्तीला कायमचा धडा शिकविला पाहिजे. त्यांना पुन्हा संधी मिळता कामा नये. जर काय आपण त्यांना क्षमापूर्ण भावनेने दया दाखविली, तर ते अधिकच उन्मत्त होतील. म्हणूनच वेदमंत्रात म्हटले आहे की, वाईटांचा कायमचा नायनाट व्हावयास हवा!..

रामदासी संप्रदायाचे, त्यातील महंतांचे कार्य समाजोपयोगी, हिंदू संस्कृतीरक्षक व हिंदवी राज्याला पोषक होते, हे आपण मागील लेखात पाहिले. स्वामींच्या कार्याचे वर्णन गिरीधरस्वामींनी त्यांच्या ‘समर्थप्रताप’ या ग्रंथात केले आहे. त्यात ते म्हणतात, समर्थांच्या कार्याला उपमा द्यायची तर, ‘आचार्यस्वामींची उपमा साजे।’ याचा अर्थ समर्थकार्याची तुलना करायची तर, आद्य शंकराचार्यांनी वैदिक धर्मरक्षणाचे जे कार्य केले, त्याच्याशी करता येईल. ..

‘वेद’ ही परमेश्वराकडून मानवमात्रासाठी मिळालेली सर्वश्रेष्ठ ज्ञानसंपदा होय. सर्वहुत यज्ञस्वरूपी ईश्वराने चार ही वेदांची उत्पत्ती केली आहे, असे ऋग्वेद व यजुर्वेदातही वर्णिले आहे...

ऋषींनी सांगूनही आणि आपल्या पुत्राचा वध झाला आहे, हे ऐकूनही गुरू द्रोण शस्त्र खाली ठेवायला तयार नव्हते. त्यांचे रक्त जणू १६ वर्षाच्या मुलासारखे सळसळत होते आणि ते पांडवांच्या सैन्याचा प्रचंड संहार करत होते...

(ऋच:) सर्व ऋचा, वेदातील मंत्र, समग्र ज्ञान (अक्षरे) त्या अविनाशी, नष्ट न होणार्‍या (परमे व्योमन्) सर्वश्रेष्ठ महान आकाशामध्ये, ‘ओम्’ ईश्वरामध्ये आधारलेले, अवलंबलेले आहे, (यस्मिन्) ज्याच्यामध्ये (विश्वेदेवा) जगातील सर्व दिव्य गुण, देवगण (अधिनिषेदु:) थांबले आहेत, स्थिर आहेत, म्हणूनच (य:) जो मनुष्य (तत्) त्या अक्षर अविनाशी परमेश्वराला (न वेद) जाणत नाही, त्याची भक्ती (स्तुती, प्रार्थना व उपासना) करीत नाही. मग असा तो (ऋचा) केवळ ऋचा किंवा वेदमंत्र वाचून (किं करिष्यति) काय करेल? (व्यर्थच जगेल!) पण या उलट ..

दुर्योधनाला राधेयचा खूप अभिमान वाटला आणि त्याने सन्मान म्हणून त्याला आपल्या रथात घेतले. कौरव सैन्य आनंदाने राधेयच्या नावाचा जयघोष करत नाचू लागले...

आज ग्रंथरूपात असलेल्या वेदांच्या चारही संहिता कालौघाने नाहीशा झाल्या किंवा या वेदशास्त्राच्या अध्ययन-अध्यापनाची प्रक्रिया जरी खुंटली तरी अंतरंगातील ज्ञानात्मक वेदराशी कधीच नष्ट होऊ शकत नाही. कारण, वेद हे परमेश्वराचे अमर काव्य आहे...

हे सारे जग निर्माण झाले, तेव्हा मानवासह इतर जड-चेतन तत्त्वांचीही उत्पत्ती झाली. त्यावेळी मनुष्यास ज्ञानसंपादनाची गरज भासली. ऋषी-महर्षींनाही सृष्टीतील सर्व पदार्थांचे नामाभिधान करण्याची इच्छा जागृत झाली..

धृष्टद्युम्नाच्या रथाचा आणि धनुष्याचा अश्वत्थाम्याने नाश केला व त्यास पळवून लावले. इकडे दुर्योधन आणि भीमाची जुंपली. सोमदत्त सात्यकीशी लढला. सात्यकीने एका तीक्ष्ण बाणाने सोमदत्तास मारले...

सद्गुरूंचे चरण घट्ट धरून ठेवले की, भवसागरात बुडण्याचं भय संपून जातं. एक अलौकिक, आगळी, अध्यात्म्याची प्रकाशवाट गवसते. तिथे अशांतता, अस्वस्थता याला कणभरही जागा नसते. असीम शांतता, अफाट ज्ञान, अंतिम समाधान, अचाट परमार्थशक्ती यांसह अध्यात्माचं सारं जीवन ओंजळीत घेता येतं. माझी लेखणी चालवणारे सद्गुरू आहेत. या पाच वर्षांच्या स्तंभलेखनात सगळं कर्तृत्त्व सद्गुरूचं आहे...

ज्याच्या ठिकाणी भ्रम नसतो, त्याला ‘महापुरुष’ म्हणून ओळखता येते, असे समर्थांचे मत आहे. ‘भ्रम नसेल तयासी। मनी ओळखावे तयासी। महापुरुष।’ या जगात दिसणारे त्रिगुण आणि पंचमहाभूते हे नाशवंत असल्याने सर्व भ्रमरूप आहेत. प्रापंचिक भ्रमाचे जे प्रकार समर्थांनी ‘भ्रम निरूपण’ या समासातून सांगितले आहेत, त्यापैकी काही भ्रमांचा विचार आपण मागील लेखात केला. आता आणखी भ्रमाचे प्रकार पुढे दिले आहेत. ..

आपल्याला सर्वसाधारणपणे उत्पत्ती, स्थिती आणि संहार एवढीच विश्वाची ओळख असते. या जगातील दिसणारी, अनुभवाला येणारी प्रत्येक वस्तू विघटनशील असते हे आपण पाहिले. वस्तूचे विघटन होते म्हणजे ती नाश पावते, असे आपण समजतो. परंतु, परब्रह्म अविनाशी असते. ते पूर्वी होते, आता आहे आणि विश्वसंहारानंतरही तसेच राहणार आहे. त्यात काहीही बदल संभवत नाही...

कौरवांना जयद्रथाचे शीर त्या अस्त्राबरोबर आकाशातून जाताना दिसले. ते त्याच्या पित्याच्या मांडीवर जाऊन विसावले. त्यावेळी जयद्रथाचा पिता संध्याप्रार्थना करत होता...

हजारो वर्षांपासून चालत आलेल्या यात्रा आजच्या कलियुगातदेखील परमार्थप्राप्तीसाठी महत्त्वपूर्ण आहेत. देवभावाच्या स्निग्ध प्रकाशानं मनामनाचा गाभारा उजळून जाईल, यात शंका नाही...

या सृष्टीत शाश्वत आणि अशाश्वत अशा दोनच गोष्टी आहेत. आपण सर्वजण अशाश्वत गोष्टी आजूबाजूला घेऊन जगत असतो. फक्त परब्रह्म हे शाश्वत आहे, निश्चल आहे. त्याव्यतिरिक्त दृश्य जगात दिसणार्‍या इतर सर्व गोष्टी या मायोपाधिक असल्याने त्या अशाश्वत म्हणजे चंचल आहेत. दासबोधाच्या सुरुवातीस समर्थांनी या ग्रंथात काय सांगितले आहे, हे सांगताना, ’बहुधा अध्यात्मनिरोपण । निरोपिले’ असे म्हटले आहे. हे ‘अध्यात्म निरोपण’ म्हणजेच ब्रह्म निरूपण दासबोधात शेवटपर्यंत स्वामींनी सांगितले आहे. त्यामुळे दासबोधाच्या अभ्यासकाला या ब्रह्मवादाची ..

मागील लेखात कुविद्येची लक्षणे सांगून झाली. कुविद्येमुळे सुसंस्कृत समाजाचे मोठे नुकसान होते. समाजात अनेक प्रकारची माणसे असतात. आज सभोवताली दिसणारे समाजाचे चित्र फारसे आशादायक नाही. हा विषय समाजशास्त्राचा असला तरी, त्यावर चिंतन झाले पाहिजे...

पूर आलेल्या नदीसारखा सात्यकी कौरवांच्या सैन्यात घुसत होता. तो अर्जुनाहून जराही कमी नव्हता. दुर्योधनाने त्याला थोपविण्यासाठी दगडफेक करणारे सैनिक सात्यकीकडे पाठवले...

नर्मदेच्या पात्रामध्ये आणि तिच्या तीरावर हजारो ऋषी, साधू, साधक, संन्यासी अदृश्य रुपामध्ये अखंड तपश्चर्या करत आहेत. चर्मचक्षूंना ते दिसतातच असं नाही. ज्यांची अध्यात्मात प्रगती झाली आहे, अशा साधकांना ते दिसतात...

गजानन महाराज व रामदास स्वामी दोघेही समर्थ! समर्थांचं सामर्थ्य आणि गजानन महाराजांचं संतत्व याची तुलना करणं योग्य नाही. दोघांनीही आपापल्या कार्यामुळे भक्तांच्या हृदयात स्थान प्राप्त केले. एक विदर्भातले, तर दुसरे पश्चिम महाराष्ट्रातले, नाशिक, टाकळी, चाफळ, सज्जनगड अशा क्षेत्रातले. एक योग्यांचा मुकुटमणी, तर दुसरे आचार्य परंपरेतले होते. या दोघांमुळे माघ मासाला महत्त्व प्राप्त झाले...

ज्ञानार्जन’ आणि ‘जे जे आपणासी ठावे ते इतरा सांगावे’ या दोन गोष्टी समर्थांना मनापासून आवडतात. त्यामुळे समर्थ एखादा विषय पुन्हा पुन्हा सांगतात. नवविधा भक्तीपैकी प्राधान्याने ‘श्रवण’ आणि ’कीर्तन’ या भक्तींचे विवेचन समर्थ वाङ्मयात ठिकठिकाणी केलेले आढळते. कारण, श्रवणात ज्ञानार्जन आहे आणि कीर्तनात सांगणे आहे. समर्थांना हरिकथा अत्यंत प्रिय आहे. समर्थांना वाटते की, हरिकथा ठिकठिकाणी चालली पाहिजे. त्यामुळे लोकांना भगवंताचा ‘यश-कीर्ती-प्रताप’ महिमा समजून त्यांना स्वधर्माचा अभिमान वाटू लागेल. पंढरपूरला सतत हरिकथा ..

दासबोधातील श्रवणभक्तीचे समर्थकृत वर्णन तसेच श्रवणासंबंधी काही शास्त्रीय माहिती आपण मागील लेखात पाहिली. माणसाने पुष्कळ ऐकले, वाचन केले, अभ्यासले आणि त्यातील सार आत्मसात केले की त्याला वाटू लागते, आपण हे दुसऱ्याला सांगितले पाहिजे. या वृत्तीतून श्रवणानंतर कीर्तन हे स्वाभाविकपणे येते. परमेश्वराची भक्ती करण्याचा हा चांगला मार्ग आहे. स्वामींनी म्हटले आहे की, ‘कलौ कीर्तन वरिष्ठ’ म्हणजे या कलियुगात कीर्तनभक्ती श्रेष्ठ आहे. त्याचप्रमाणे ज्या सज्जनांच्या सभेत भगवंतासाठी गायन चालू असते, तेथे भगवंत उभा असतो असे ..

प्रत्येकाच्या मनात उत्सव फुलायला हवा. तो फुलला की, जीवन आनंदाने फुलेल. संक्रांत म्हणजे नात्यांचा उत्सव! माणूसपणाचा, माणुसकीचा उत्सव! प्रेमाचा आणि स्नेहाचा उत्सव म्हणजे संक्रांत. संपन्नता व समृद्धीचा उत्सव म्हणजे संक्रांत. दानाचा व दातृत्वाचा उत्सव म्हणजे संक्रांत. मना-मनातस्निग्धता, गोडवा निर्माण करत समाजाला सुदृढ करणारा उत्सव...

प्रल्हादाला अनेक संकटात टाकले, त्याच्या जीवावर उठला. पण, प्रल्हाद डगमगला नाही. नारायणाचे नामस्मरण त्याने थांबवले नाही. हिरण्यकशिपूने प्रल्हादाला शाळेत पाठवून त्याच्या शिक्षकाला त्याला नास्तिकतेचे धडे देण्यास सांगितले...

श्रीकृष्णाने आपल्या हातांनी अश्वांना न्हाऊ घातले. त्या चारही घोड्यांवर चिलखते घातली. सारी शस्त्रे रथात ठेवली. वानराची प्रतिमा असलेला ध्वज रथावर फडकवला. ..

कृष्ण आपल्या मंचकावर निद्रेची वाट पाहात बसून होता, पण त्याला काही केल्या झोप येत नव्हती. त्याने आपला सारथी दारूक यास बोलावून घेतलं आणि त्यास म्हणाला, “दारूका, अर्जुनाने घेतलेली शपथ तुला ठाऊकच आहे, पण तो जयद्रथास ठार करू शकेल कीनाही, याबाबत मी साशंकच आहे. कारण, त्याला भिडणारे सारे योद्धे एकाहून एक भयंकर आहेत...

पौष महिन्यातील शुद्ध अष्टमीला ‘शाकंभरी’ देवीचं नवरात्र प्रारंभ होतं. पौषातली शुद्ध अष्टमी पूर्णपणाने शुद्ध असणारी श्रीशाकंभरी देवीची स्थापना केली जाते...

‘सुख पाहता जवापाडे । दुःख पर्वताएवढे’ असे आपण नेहमी म्हणतो. याचा अर्थ, सुखाच्या तुलनेत आयुष्यात येणारे दुःख हे अनेक परींनी जास्त आहे, असे आपल्याला सांगायचे असते...

जीवनाची ओंजळ आत्मतेजाच्या तेजस्वी फुलांनी भरण्यासाठी विवेक आणि वैराग्याची कास सदैव धरणं गरजेचं आहे..

कपिल महामुनींनी सामान्यपणे सर्वांच्या ठिकाणी असलेल्या सत्त्व, रज आणि तम या त्रिगुणांची संकल्पना मांडली. सर्व मानवजातीच्या विविध क्रियांचे वर्गीकरण या तीन गुणांत करता येते. त्यामुळे प्रत्येक माणसाच्या ठिकाणी सत्त्व, रज, तम हे गुण असतात. त्यांचे प्रमाण व्यक्तीप्रमाणे वेगवेगळे असते. या तीन गुणांपैकी ज्या गुणाचे प्राबल्य दिसून येते, त्यानुसार त्या माणसाचे वर्तन असते...

सगळे प्रयत्न, प्रयास मनाला शांत वाटावं, यासाठी चालू असतात. अशा वेळी भगवंत सद्गुरूंची भेट घडवून आणतो. सद्गुरूंची प्राप्ती झाली की, चौफेर नाठाळ घोड्याप्रमाणे उधळणारं मन थोडंस सरळ होतं. सद्गुरूंनी सांगितलेल्या साधना मार्गावरून चालू लागतं...

‘स्तवन’नाम दशक हे दासबोधातील पहिले दशक आहे. या दशकात दहा समास असून त्यापैकी पहिला समास हा प्रास्ताविक स्वरूपाचा आहे. त्यात समर्थांनी सांगितले आहे की, या ग्रंथाचे नाव ‘दासबोध.’ ..

अभिमन्यूने द्रोणांवर मात करून चक्रव्यूहाचा भेद केला आणि आत प्रवेश केला. कौरवांच्या सैन्यात त्वरित भयाची लहर पसरली. त्यांना तर अभिमन्यू म्हणजे जणू यमच भासत होता. तो बाणांचा अक्षरश: पाऊस पाडत होता. कौरव सैन्यातील मृतांची संख्या क्षणोक्षणी वाढत होती, मदतीसाठी कौरव इकडेतिकडे पाहत होते. या अर्जुनपुत्राला थोपविणे त्यांना अशक्य भासत होते...

कर्तृत्व स्वत:कडे घेण्याची चूक बहुतेक सगळे मानव करतात आणि सुख-दु:खावर हेलकावे खात राहतात. कर्माचं कर्तृत्व स्वत:कडे घेतलं की, ते कर्मफळ देतं. याउलट केलेलं कर्म भगवंताला अर्पण केलं की, सगळं सोप्पं होऊन जातं.” भगवंताने सोप्पा उपाय सांगून ग्रंथ, गीता कशी जगायची ते कथन केलं आहे...

संजीवन समाधी ही जागृत असून ज्ञानदेव आजही प्रचिती देतात. प्रत्येक भक्ताचा जसा भाव असेल, तसे ज्ञानदेव अनुभवाला येतात. त्या समाधी स्थानाची स्पंदनं अफाट, अलौकिक अशी आहेत. समाधी सोहळा लाखो भक्तं मोठ्या भक्तिभावाने साजरा करतात. आपले संसारताप विसरून ज्ञानदेवांना अश्रूंचा अभिषेक करतात. ते मौलिक, अमूल्य अश्रू ज्ञानेश्वरांना भावतात. ते माऊली होऊन आपल्या लेकरांना सांभाळतात. लौकिकातील माय ही जन्मदात्री, तर ज्ञानेश्वर माऊली ही विश्वाची माऊली. ती आपल्या लेकरांच्या प्रगतीसाठी सदैव हात पुढे करते...

पारमार्थिक कार्याच्या शिस्तीबरोबर प्रापंचिक, व्यावहारिक शिस्तीचे धडे रामदासांनी महंतांना दिले असतील. तथापि हे क्रांतिकारी विचार, समर्थांची निवेदनशैली ग्रंथबद्ध झाली नाही, ही दुर्दैवाची बाब आहे. ..

भगदत्त आणि त्रिगर्तांचा दारुण पराभव करून अर्जुन पुन्हा रणांगणावर परतला. त्याला गांधार देशाच्या राजपुत्रांनी घेरले. ते खूप ताकदीचे योद्धे होते, पण अर्जुनाच्या पुढे तेही परास्त झाले...

दत्त हे प्राचीन दैवत आहे. संस्कृत स्तोत्रातून व पौराणिक श्लोकांमधून दत्तात्रेयांचे वर्णन आहे. यामध्ये दत्तात्रेयांच्या मूर्तीचे व स्वरूपाचे सुबक, सुंदर वर्णन आढळते. स्कंदपुराणामध्ये त्यांचे वर्णन पुढीलप्रमाणे आहे,..