नुकताच संपन्न झालेला 'व्हॅलेंटाईन सप्ताह' आणि उद्याच्या महाशिवरात्रीच्या मुहूर्तावर, भगवान शिवशंकर आणि देवी पार्वती यांच्यातील भावानुबंध उलगडून पतीपत्नीच्या नातेसंबंधाचा परिपाठ सांगणारा हा लेख.....

ज्याच्यावरती डोळे मिटून विश्वास ठेवता येईल, अशा व्यक्तीला राजाने न्यायाधीश म्हणून नेमावे. ज्या राज्यात योग्य न्याय केला जातो, त्या राज्याचा पाया भक्कम असतो. राजा हा काळ घडवतो. काळ राजाला घडवत नसतो. जे राज्य सदाचरणाच्या पायावर उभे असते, त्याच राज्यात शांती असते...

‘स्व’च्या म्हणजेच आत्म्याच्या राज्यामध्ये दु:खाचा यत्किंचितही लवलेश नाही. इथे तर आनंदच आनंद! याउलट ‘पर’ म्हणजे परक्यांचे किंवा मन व इंद्रिय यांचे राज्य. बाह्य विषयाकडे वळणारी इंद्रिये जेव्हा आत्म्याच्या अनुकूल वागू लागतील, तेव्हा खऱ्या अर्थाने स्वराज्याची स्थापना होईल...

न्यायप्रियता हेच उत्तम राजाचे लक्षण. राजाने कधीही आपल्या राज्यातील दुबळ्या जागा उघड करू नये. उलट शत्रूच्या राज्यातील दुबळ्या जागा हेरता आल्या पाहिजे. याशिवाय आपल्या गुप्त योजनांचा थांगपत्ता कुणालाही लागू देता कामा नये. त्याची वागणूक अतिशय सरळ असावी. स्वभाव कोमल असावा, परंतु याचाही अतिरेक होऊ देऊ नये...

युधिष्ठिराला राज्य परत मिळाले म्हणून तो श्रीकृष्णाप्रति कृतज्ञ होता. तो श्रीकृष्णाला भेटायला आला व हात जोडून म्हणाला, “हे देवा, तू मला माझं राज्य परत मिळवून दिले आणि कितीतरी गोष्टी आमच्यासाठी केल्या. देव असूनही तू सामान्य मानवासारखाच वागला. मर्त्य मानवजन्माची सुखदु:खं तू आपलीच मानली. तू आमच्या सोबत राहून अश्रू ढाळलेस, आनंदही व्यक्त केलास, सत्याचा मार्ग आम्हाला दाखविला. आम्ही तुझे उपकार कसे फेडू? मी तुझे चरण अश्रूंनी धुवून तुझे थोडेतरी ऋण फेडू शकतो.” ..

आत्मशक्ती ही अनेक संकटांवर मात करून मानवाला विजयी बनवितो. आत्मिक बळाने परिपूर्ण माणूस सार्‍या जगाचा नेता बनतो. जग त्याच्या मागोमाग धावू लागते. आत्मबलिष्ठ महामानवाचे शब्द जनसमूहासाठी प्रमाण बनतात. याच आत्मशक्तीच्या सामर्थ्यामुळे प्रबळ शत्रूवर मात करता येते...

ब्रह्म समजणे हे फार कठीण आहे. तरी समर्थांनी शास्त्राधारे सूक्ष्म कालगणना, विष्णू, महादेव, आदिशक्तीचे कालखंड सांगून त्याच्या पलीकडे असलेल्या परब्रह्माची माहिती दिली आहे. वस्तुतः या परब्रह्माचे वर्णन वेदही करू शकले नाहीत, आमच्या देहबुद्धीमुळे देहाचे मोठेपण वाटून आत्म्याचे मोठेपण आम्हाला समजत नाही, देहबुद्धी नाहीशी करुन, कोणत्याही कारणाने न बदलणाऱ्या परब्रह्माचा विचार करु तेव्हाच ब्रह्मनिरुपण समजले...

(यथा) ज्याप्रमाणे (सूर्य:) सूर्य (तमस:) अंधारापासून (परिमुच्यते) मुक्त होतो, दूर जातो. तसेच तो (रात्रिम्) रात्रीला (च) आणि (उषस: केतून्) उष:कालीन अवरोधक अंधकारचिन्हांना, किरणांना (जहाति) सोडून देतो, दूर सारतो व उदित होऊन चमकून दिसतो (एवा) त्याचप्रमाणे (अहम्) मी (सर्वं दुर्भूतम्) सर्व दुर्गुणांना (कृत्याकृता) हिंसा करणार्‍यांद्वारे (कृतं) केल्या गेलेल्या (कृत्रम्) हिंसेला (जहामि) सोडून देतो. तसेच (हस्ती इव रज:) ज्याप्रमाणे हत्ती धुळीला फेकून उधळून लावतो, त्याचप्रमाणे मी पण (दुरितम्) दुुर्गुण, दुराचार, ..

खरे धार्मिक विधी पुरे होईपर्यंत बराच कालावधी निघून गेला. पांडव एक महिनाभर गंगातीरी तात्पुरती घरं बांधून राहिले. युधिष्ठिर तर खूपच शोकमग्न अवस्थेत होता. नारदमुनींनी त्याला आठवण करून दिली की, "युधिष्ठिर, तू आता या जगाचा सार्वभौम राजा झाला आहेस! तुझे अभिनंदन करण्याची आम्हाला संधी दे." परंतु, युधिष्ठिर पुन्हा पुन्हा दु:खात बुडत होता...

समर्थांनी पारमार्थिक हेतूने आपल्या संप्रदायाची उभारणी केली. धर्मरक्षण हा त्यांचा मुख्य हेतू होता. त्यासाठी धर्मउच्छेदक दुष्ट दुर्जनांचा नाश आणि त्यासाठी हिंदवी स्वराज्याची स्थापना, ही त्यांची उद्दिष्टे होती. रामदास मूलत: भक्तिमार्गी संत होते. त्यासाठी महाराष्ट्रातील एकंदर भक्तिमार्गाचा आढावा घेणे उपयुक्त ठरेल...

जसे ‘नारायणास्त्र’ पांडवांच्या डोक्यावरून निघून गेले, तसाच गांधारीचा रागही निघून गेला. परंतु, गांधारीच्या मनात श्रीकृष्णाबद्दल तीव्र कोप खदखदत होता. पांडवांची लीनता व नरमाई पाहून ती शांत झाली...

रामराज्य हे रघुनाथाचे राज्य असल्याने तेथे कळीकाळाची भीती नाही, हे आपण मागील लेखात पाहिले. (राज्य या रघुनाथाचे । कळीकाळासि नातुडे।) समर्थांनी मनाच्या श्लोकातही रामाचे वर्णन करताना असाच अभिप्राय व्यक्त केला आहे...

१३० कोटी लोकसंख्येचा 'भारत' हा वैदिक संस्कृतीचे वरदान लाभलेला जगातील सर्वोत्तम देश! वर्तमानयुगीन लोकशाहीचा अंगिकार केलेल्या या राष्ट्राचाच विचार केल्यास इथे विविध भाषा बोलणारे, नाना विचारांचे, मत-पंथांचे नागरिक राहतात...

आपला व आपल्या कुटुंबाचा चरितार्थ चालेल, एवढीच चिंता त्यांना नाही तर, ही प्रजा बौद्धिक पातळीवर समाजमन सुसंस्कारित करणारी आहे. स्नान-संध्या इत्यादी क्रियांनी शुचिर्भूत होऊन जागोजागी मठ, पर्णशाळा, ऋषिआश्रम या ठिकाणी वेदशास्त्र, धर्मशास्त्र यावर चर्चा घडवून आणणारी ही प्रजा आहे...

सूडाच्या आनंदात हे तिघेजण बेभान झाले. सर्वांची कत्तल करून ते रणांगणामध्ये जिथे दुर्योधन कण्हत पडला होता तिथे आले. दुर्योधन जखमांनी विव्हळत होता. त्याच्या बाजूलाच त्याची गदापण पडली होती. प्राण कंठाशी येऊन तो अंगावर येणार्‍या श्वापदांना रात्रीच्या अंधारात हाकलत होता. हे तिथे मित्र त्याच्या जवळ पोहोचले. त्यांनी आपला पराक्रम दुर्योधनाला सांगितला...

कृषीव्यवसाय हाच सर्वश्रेष्ठ आहे. साक्षात् भूमातेची सेवा. जो जमीन कसेल व घाम गाळील, त्याला निश्चितच सोने मिळेल. ही धरणीमाता आपल्या पुत्रांना कधीच दु:खी करीत नाही. जो प्रामाणिकपणे दिवसरात्र कष्ट करतो, त्याला त्याच्या परिश्रमाचे सर्वोत्तम फळ मिळाल्याशिवाय राहणार नाही. कारण, उद्योगी व परिश्रमी लोकांमध्ये लक्ष्मीदेवता कायमस्वरूपी वसते.अक्षैर्मा दीव्य: कृषिमित् कृषस्व..

जेव्हा भीमाने गदेच्या प्रहाराने दुर्योधनाच्या दोन्ही मांड्या फोडल्या आणि दुर्योधन असह्य वेदनांनी तळमळत होता, त्यावेळी त्याला भेटण्यासाठी संजय तिथे गेला. आपला इंद्रासारखा राजा या अशा दयनीय अवस्थेत पाहून संजयाचे हृदय पिळवटून निघाले. दुर्योधनाला एकाकी आणि असाहाय्य अवस्थेत पाहून नियती ही किती कठोर व निष्ठूर असते याचा प्रत्ययच आला जणू! शेवटी एक राजा आणि एक सामान्य सैनिक यांचे भवितव्य सारखेच असते! ..

अखेरीस शिवाजी महाराज माहुलीला आले असताना त्यांची एका समर्थशिष्याशी गाठ पडली आणि त्या शिष्याने रामदास स्वामींकडून शिवाजी महाराजांसाठी आणलेले एक पत्र त्यांना दिले. त्या पत्रातून समर्थांनी शिवाजी महाराजांचे अप्रतिम वर्णन केले आहे. त्या पत्रानंतर आजतागायत सुमारे ३५० वर्षांमध्ये अनेक अभ्यासकांनी, प्रतिभावंतांनी, कवींनी, शाहिरांनी शिवाजी महाराजांचे वर्णन केले आहे..

बलरामाचे शस्त्र म्हणजे नांगर! युद्धाचे नीतिनियम भीमाने पाळले नाहीत म्हणून तो आपला अजस्त्र नांगर घेऊन भीमावरती धावून आला. ..

‘दानव’ तयांचे नाव...!..

समर्थ रामदासस्वामी आणि कल्याणस्वामी ही गुरुशिष्याची अलौकिक जोडी त्या काळात महाराष्ट्राने पाहिली. आदर्श गुरुशिष्याची जी लक्षणे समर्थांनी दासबोधात सांगितली आहेत, त्याचे मूर्तिमंत उदाहरण म्हणजे समर्थ रामदासस्वामी आणि त्यांचा शिष्योत्तम कल्याणस्वामी...

‘सुंदरकांडा’त मारुतीने केलेल्या लंकाप्रवेशाचे व लंकादहनाचे वर्णन समर्थांनी अतिशय वीरश्रीयुक्त व परिणामकारकरित्या केले आहे. या कांडात मारुतीने सीतेचा शोध लावला आणि रावणाची लंका जाळली, याचे वर्णन आहे. ती एकप्रकारे हनुमानाची विजयी मोहीम ठरली. म्हणून त्या कांडाला ‘सुंदरकांड’ असे नाव दिले आहे. संपूर्ण ‘सुंदरकांड’ मारुतीच्या पराक्रमाला वाहिलेले आहे...

या मानवी समाजव्यवस्थेत म्हणजेच संपूर्ण जगात (ये) जे लोक (भक्षयन्त:) विविध पदार्थांचा उपभोग घेत-घेत (वसूनि) त्या भोग्य वस्तूंना, ऐश्वर्यांना (न आनृधु:) वाढवित नाहीत किंवा त्यात वृद्धी करीत नाहीत. अशा प्रकारे (यान्) ज्या लोकांना (धिष्ण्या: अग्नय:) परमेश्वराद्वारे जगात स्थापन झालेल्या प्राण-अपान इ. अग्नी (अनु अतप्यन्त) भोगानंतर संतप्त करतात, जाळून टाकतात. (तेषाम्) अशा त्या लोकांच्या (या अवया) ज्या काही अधोगतीला नेणार्‍या, खाली खेचणार्‍या (दुरिष्टि:) वाईट यजन क्रिया, अनिष्ट वृत्ती आहेत. (तान्) त्या सर्वांना ..

युधिष्ठिराचे आणि दुर्योधनाचे संभाषण श्रीकृष्ण शांतपणे बघत होता. युधिष्ठिराने दुर्योधनालादिलेले आव्हान त्याला समजले. तो युधिष्ठिराकडे गेला आणि म्हणाला, "तू दुर्योधनाला कोणाशीही लढ असे कसे सांगिलेस? हा शुद्ध वेडेपणा आहे. मला तर असं वाटतं आहे की, माझ्या आयुष्यात मला भेटलेला सर्वात मूर्ख माणूस तूच आहेस. तू त्याला कुणाशीही द्वंद्वयुद्ध करायची परवानगी कशी दिलीस? तुझी ही उदारता, दया, धर्म, तुझ्या द्युताच्या खेळाची पुनरावृत्तीच वाटते. भीम जरी दुर्योधनापेक्षा अधिक बलदंड असला, तरी त्याला दुर्योधनाइतका सराव ..

निरुक्तशास्त्रात या शब्दाची व्युत्पत्ती अतिशय सुंदररीत्या केली आहे. निरुक्त शास्त्रात 'देव' शब्दाची व्याख्या अतिशय समर्पकपणे केलेली आहे, ती अशी 'देवो दानात्, द्योतनात दीपनात् द्युस्थानो भवतीति।' जो सतत साऱ्या जगाला ज्ञान, गुण, धनवैभवाचे दान करतो, जो स्वप्रकाशाने समग्र विश्वाला चमकवतो, असा तो देव! ..

सुसंस्कृत, धाडसी, विवेकी, स्वामीनिष्ठ समाज घडवण्याच्या कामात रामदासांनी मोलाचे कार्य केले आहे. त्यामुळे शिवरायांच्या स्वराज्यास अनुकूल असा मराठी भाषिक समाज तयार होत गेला. क्षात्रवृत्तीने तो परकीय सत्तेच्या जुलमी कारभाराच्या विरोधात ठामपणे उभा राहिला. शिवरायांचे ध्येय राजकीय स्वातंत्र्य हे धर्म, देश व स्वराज्य रक्षणार्थ होते...

"संजया, सत्वर जा आणि माझा निरोप माझ्या मातापित्यांना सांग. आता मला शांती हवी आहे. या सरोवराच्या तळाशी राहून मला माझं हे शरीर थंड करू दे. कोणीही पाहण्यापूर्वी मला सरोवरात प्रवेश करू दे.”..

ही सारी सृष्टी व त्यातील सर्व पदार्थांना उपभोगण्याचे सामर्थ्य केवळ मानवाला मिळाले आहे. ज्ञानपूर्वक त्या-त्या वस्तूंना प्राप्त करून आपली जीवनयात्रा अतिशय आनंदाने संपन्न करणे, ही मानवाचीच जबबादारी पण आहे. याकरिता ज्या काही बाबींची गरज असते, त्यात प्रामुख्याने वरील मंत्रोक्त चार तत्त्वांचा समावेश होतो. अनुक्रमे 'परिश्रम,' 'श्रद्धा,' 'दीक्षा' आणि 'यज्ञ' या तत्त्वांचे वर्णन इथे करण्यात आले आहे...

अर्जुनाच्या बाणांपेक्षाही श्रीकृष्णाच्या वाग्बाणांनी राधेय अधिक घायाळ झाला. श्रीकृष्ण बोलतो आहे यात सत्य आहे, याची त्याला जाणीव होती. त्याने शरमेने मान खाली घातली व तो आपल्या रथाचे चाक जमिनीतून वर काढू लागला...

श्रावण महिना हा वेदादी शास्त्राच्या श्रवणावर आणि स्वाध्यायावर भर देतो. श्रवण नक्षत्र याच भावनेशी अनुसरून आहे. या महिन्यात प्रत्येकाने धार्मिक व आध्यात्मिक ग्रंथांचे वाचन केले पाहिजे. विशेषत: वैदिक साहित्यात दडलेल्या कल्याणकारी विचारांचे अध्ययन आणि श्रवण करणे आवश्यक आहे. कारण, वेदवाणी ही 'पावमानी' म्हणजेच सर्वांना पवित्र करणारी आहे. तिचे अध्ययन करणारा सदैव आनंदी राहतो...

दासबोधाच्या सुरुवातीस जरी समर्थ रामदास स्वामी म्हणाले की, ‘बहुधा अध्यात्म निरोपण निरोपिले।’ तरी त्यांच्या मनात लोकांना केवळ अध्यात्मज्ञान सांगावे, असा उद्देश नव्हता. त्यांना लोकांना ‘शहाणे’ करायचे होते. ‘आधी प्रपंच करावा नेटका । मग घ्यावे परमार्थ विवेका।’ असे स्वामींनी म्हटले आहे. ..

सकलांचा आदित्य देव तर केव्हाच उगवलेला आहे. त्याची सर्वव्यापी प्रकाशकिरणे अंतर्बाह्य विश्वाला उजळवणारी आणि स्थूलातिस्थूल व सूक्ष्मातिसूक्ष्म जड-चेतनांना बल व शक्ती प्रदान करणारी आहेत...

मंत्र छोटाच, पण भाव मात्र मोठा! तसा अर्थदेखील साऱ्यांना कळेल व उमजेल असाच! ज्यांचे रक्षण करण्यास समाजातील प्रचेता, वरुण, मित्र आणि अर्यमा हे चार प्रकारचे लोक नेहमीच तत्पर असतात, त्यांना कोणीच मारू शकत नाही...

अर्जुनाचे व वृषसेनाचे निकराचे युद्ध सुरू झाले. अर्जुनाने एक तीक्ष्ण बाण सोडून वृषसेनाचा वध केला. दु:शासनाच्या पाठोपाठ वृषसेनाचेही कलेवर राधेयाला पाहावे लागले. त्याच्या डोळ्यांतून अश्रुधारांचा ओघ सुरू झाला...

समर्थांची थोरवी..