देखणे ते हात ज्यांना निर्मितीचे डोहाळे

आपल्या कुठल्याही प्राचीन मंदिरात गेल्यावर ’देखणे ते हात ज्यांना निर्मितीचे डोहाळे’ ही बोरकरांची कविता पटकन मनामध्ये ऐकू येते. याच ओळींना साजेसे कर्नाटकात बेळगावपासून 42 किमी अंतरावर, हिरव्यागार सह्याद्रीच्या कुशीत वसलेले एक जुने गाव म्हणजे हळशी. कर्नाटक, महाराष्ट्र आणि गोवा या भागांवर राज्य केलेल्या कदंब राजघराण्याची ही दुसरी राजधानी. कदंब घराण्यातल्या अनेक राजांचा राज्याभिषेक या ठिकाणी झाला. शैव म्हणजेच शिवाची आराधना करणारे, वैष्णव म्हणजेच विष्णुची आराधना करणारे यांच्यासाठी हे महत्त्वाचे केंद्र आहेच पण, त्यांच्याबरोबरच जैन लोकांचेदेखील हे एक महत्त्वाचे स्थान आहे. या हळशी गावात हजार वर्षे जुने भूवराह नरसिंह मंदिर आहे. या मंदिरात एक शिलालेखदेखील आपल्याला दिसतो; त्यामध्ये वेगवेगळ्या धार्मिक कार्यांसाठी राजांनी दिलेले दान, अर्पण केलेली भूमी, उभारलेले मंदिर आणि साम्राज्य विस्तार या वेगवेगळ्या गोष्टींचे प्राथमिक पुरावेदेखील वाचायला मिळतात.


इथे असणारे भूवराह नरसिंह मंदिर हे वैशिष्ट्यपूर्ण मंदिर आहे. इसवी सन 1150 ते 1200 यांदरम्यान या मंदिराची रचना झाली. मंदिराला दोन्ही बाजूंनी प्रवेशद्वारे असून, मध्यभागी मोठा मंडप आपल्याला दिसतो. मंडपाच्या छतावर म्हणजेच वितानावर, कमळाच्या कळीसारखे उत्तम नक्षीकाम केलेले आहे. मंडपाच्या मधोमध रंगशीळा (देवाला आपली कला अर्पण करण्यासाठी, थोडा उंचवटा असलेला गोलाकार किंवा चौकोनी भाग)देखील आपल्याला दिसते. इथूनच दोन्ही बाजूला दोन गर्भगृह आहेत, हे या मंदिराचे सर्वांत महत्त्वाचे वैशिष्ट्य. दोन्ही गर्भगृहांना अंतराळाचा भागदेखील दिसतो. अंतराळ म्हणजे मंडप आणि गर्भगृह यांना जोडणारी जागा. एका गर्भगृहात नारायण आणि शेजारी नरसिंह असे असून, समोरच्या गर्भगृहात भूवराह आणि एका बाजूला खाली सूर्य अशा प्रतिमा आहेत. यांच्याबद्दल आपण पुढे जाणून घेणार आहोतच. या मंडपामध्ये एका बाजूला एक मोठा शिलालेख असून, त्यावरची अक्षरे नीट राहावीत, आपल्याकडून किंवा निसर्गाकडून ते क्षतिग्रस्त होऊ नये म्हणून, या शिलालेखाच्या भोवतीने काचेची पेटीदेखील तयार केलेली आहे. या शिलालेखात 12 हजार गावांचा इथला प्रदेश होता, असा उल्लेख आपल्याला वाचायला मिळतो. शिलालेखाचे वैशिष्ट्य म्हणजे, याच्या सर्वांत वरच्या भागात राजाने त्याचे आराध्य दैवत म्हणजेच लक्ष्मीनरसिंह कोरलेले आहेत. यामध्ये प्रमुख देवता असून, एका बाजूला गरुड प्रतिमा, तर एका बाजूला सवत्स कामधेनु प्रतिमा आहे.


कदंब स्थापत्यशैलीचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची शिखरे. पिरॅमिडसारखी खालून वर निमुळती ही शिखरे होत जातात. सर्वांत वर कलश ठेवलेला दिसतो. अशा प्रकारची शिखरे बदामी इथले भूतनाथ मंदिर, तांबडी सुर्ला मंदिर गोवा, इत्यादी ठिकाणच्या मंदिरांवर बांधलेली दिसतात. या हळशी गावात भूवराह-नरसिंह मंदिराबरोबरच सुवर्णेश्वर मंदिर, कपिलेश्वर मंदिर, हटकेश्वर मंदिर, कलमेश्वर मंदिर आणि जैन बस्ती अशी इतर धार्मिक स्थळेदेखील आहेत. भूवराह-नरसिंह मंदिर परिसरात शिव, राधाकृष्ण, गरुड, मारुती यांचीदेखील छोटी मंदिरे आहेत. तसेच, मुख्य मंदिराकडे चालत येताना, उजवीकडे पायर्‍यांची विहीर किंवा कुंडदेखील बांधलेले आहे. या परिसरातल्या काही शिल्पांचा परिचय आपण करून घेऊया. भूवराह-मुख्य गर्भगृहात असणारा भूवराह हा काळ्या पाषाणात कोरलेला आहे. मुकुटाच्या वरच्या टोकापासून ते पायाच्या बोटापर्यंत प्रत्येक भाग हा अलंकृत आहे. एक पाय कूर्म आणि एक पाय शेषावर ठेवून, ऐटीत उभा असलेला वराह आपल्याला इथे दिसतो. अनेक राजांनी विजयाचे प्रतीक म्हणूनदेखील ‘भूवराह’ या संकल्पनेची प्रतिष्ठापना केलेली दिसते. हिरण्याक्ष असुराला हरवून पृथ्वीला वाचवले, ती पृथ्वी मनुष्य रूपात त्याच्या दंडावर दिसते. वराहाच्या बाकदार सुळ्यांना चांदीचा मुलामा आधुनिक काळात दिलेला आहे. गदा, चक्र, पद्म आणि शंख अशी आयुधे चारही हातांमध्ये पकडली आहेत. मुख्य मूर्तीच्यामागे जी प्रभावळ आहे, त्यात दशावतार कोरलेले दिसतात.


सूर्य-वराह हा मुख्य पिठावर असून, गर्भगृहात त्याच्या शेजारी एक सूर्यप्रतिमा आहे. या मूर्तीचेदेखील वैशिष्ट्य म्हणजे, याच्या अंगावरचे अलंकार आणि वस्त्र यांवर अतिशय बारीक नक्षीकाम केले आहे. मूर्तीच्या पायाशी सात घोडे दिसतात. सात घोड्यांचा रथ आणि हातात दोन कमळे, हे सूर्यप्रतिमा ओळखण्याचे महत्त्वाचे लक्षण. शेजारी उषा आणि प्रत्युषादेखील कोरलेल्या दिसतात.


मुख्य मंदिराच्या भोवतीने असलेल्या भिंतींमध्ये अनेक देवकोष्ठ असून, त्यात वेगवेगळ्या देवतांची शिल्प आपल्याला बघायला मिळतात. एका कोपर्‍यात असणार्‍या देवकोष्ठात आपल्याला भैरवाचे एक उत्तम शिल्प दिसते. भैरवाची ही मूर्ती नग्न असून याला चार हात आहेत. त्रिशूळ, डमरू, खड्ग ही आयुधे हातात दिसतात. एका हातात त्याने माणसाचे मुंडके पकडलेले आहे. डोक्यावर जटा असून, त्याने अंगावर नरमुंडमाला परिधान केलेली आहे. पायाशी श्वान हे त्याचे वाहन असून, अंगावर झेप घेण्याच्या प्रयत्नात तो आहे. बीभत्स रस नक्की कसा असतो, याचे उत्तम उदाहरण या शिल्पातून व्यक्त होते. यांबरोबरच आजूबाजूच्या उत्खननामध्ये मिळालेली काही शिल्प, पुरातत्त्व खात्याने मंदिराच्या पाठीमागे असणार्‍या खोलीत सांभाळून ठेवली आहेत. तिथे असणार्‍या पुरातत्त्व अधिकार्‍याच्या परवानगीने ती आपल्याला बघता येतात.

मागच्या लेखात बघितलेले हुळी हे गाव आणि आज बघितलेले हळशी गाव. ही दोन्ही गावे कदंब राजांची महत्त्वाची सत्ताकेंद्र होती. हा भाग फिरायला जाताना या दोन्ही गावांची नावे नक्की आपल्या यादीत ठेवा. पुढच्या लेखात असेच एक आडवाटेवरचे ठिकाण घेऊन नक्की भेटू. तोपर्यंत तुम्ही ज्या मंदिरांना भेट दिली आहे, त्याबद्दल विविध ब्लॉग्स लिहा, समाजमाध्यमांवर त्यांची माहिती आणि फोटो पोस्ट करा, या निमित्ताने तुमच्या यादीतील लोकांनादेखील वेगवेगळी ठिकाणे बघायला, वाचायला मिळतील.

इंद्रनील बंकापुरे
7841934774
www.virastindia.in