वैद्यकीय क्षेत्रातील कृत्रिम बुद्धिमत्तेची झेप

 

भारतात आणि जगभरात वैद्यकीय क्षेत्रात एक क्रांती सध्या चालू आहे. ही क्रांती औषधे किंवा शस्त्रक्रियेच्या क्षेत्रात नसून, एखाद्या विज्ञानकथेप्रमाणे ‘आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स’च्या माध्यमातून होत आहे.

 

वैद्यकीय क्षेत्रातील कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे उपयोग

रोगनिदानासाठी मदत-कृत्रिम बुद्धिमत्ता आरोग्यसेवेत वेगाने बदल घडवत असून, ती निदान आणि वैद्यकीय प्रतिमाचित्रणामध्ये प्रभावी ठरते आहे. ‘एआय’च्या मदतीने ‘एक्स-रे’, ‘एमआरआय’, ‘सीटीस्कॅन’ यांसारख्या प्रतिमांचे विश्लेषण अधिक अचूकतेने व जलदगतीने करता येते. उदाहरणार्थ, ‘एआय’ प्रणाली त्वचेच्या प्रतिमांवरून त्वचा कर्करोग ओळखू शकते किंवा फुफ्फुसांच्या ‘एक्स-रे’ स्कॅनमधून, न्यूमोनिया असल्याचे सुचवू शकते. यामुळे डॉटरांना वेगाने व अधिक माहितीपूर्ण निर्णय घेता येतात. तसेच ‘एआय’ रुग्णाच्या लक्षणांचा आणि वैद्यकीय इतिहासाचा अभ्यास करून, संभाव्य आजार सुचवू शकतो. ज्यामुळे प्रारंभिक निदान सोपे होते. हे तंत्रज्ञान ग्रामीण किंवा डॉटरांची कमतरता असलेल्या भागातही उपयुक्त ठरू शकते.

‘एआयआयएमएस’ने ‘आयआयटी दिल्ली’ आणि आणखी २३ संस्थांबरोबर भागीदारी करून, छातीच्या ‘एक्स-रे’च्या आधारे क्षयरोगाचे लवकर निदान करणार्‍या ‘एआय’ प्रणाली विकसित केल्या आहेत. त्यांचे ‘आरोग्य आरोहण’अ‍ॅप स्मार्टफोनलाही निदानाच्या साधनांमध्ये रूपांतरित करू शकतो. ‘एआय’ अल्गोरिदम्स सामान्य आणि असामान्य ‘एक्स-रे’मध्ये फरक ओळखून, टीबी निदानात मदत करतात. जगात सर्वाधिक टीबी रुग्ण असलेल्या भारतात, हे तंत्रज्ञान विशेषतः दुर्गम भागांतील तपासणी कार्यक्रमांमध्ये क्रांती घडवू शकते.

त्याचप्रमाणे, ‘रेमिडिओ’ या कंपनीने अरविंद आय केअरसोबत भागीदारी करून, ‘एआय’ टूल्स तयार केली आहेत. यामध्ये डोळ्याच्या रेटिना स्कॅनचे विश्लेषण करून डायबेटिक रेटिनोपथी ओळखतात. भारतात २१.२ कोटी मधुमेही रुग्ण असताना, हे तंत्रज्ञान अंधत्व टाळण्यासाठी एक मोठा आशेचा किरण ठरू शकतो.

हैदराबादमधील ’ऑनवर्ड असिस्ट’ सारख्या स्टार्टअप्सने असे ‘एआय’ प्लॅटफॉर्म्स तयार केले आहेत, जे पॅथोलॉजिस्टना कर्करोग निदानात मदत करतात आणि रिपोर्टिंग वेळ ३०-४० टक्क्यांनी कमी करतात. ’निर्माई हेल्थ अ‍ॅनालिटिक्स’ यांनी तयार केलेली ’थर्मालायटिक्स’ ही ‘एआय’संचालित प्रणाली रेडिएशनशिवाय स्तनाच्या कर्करोगाचे लवकर निदान करते.

वैयक्तिक गरजेनुसार औषधे तयार करणे, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, वैयक्तिक उपचार आणि देखभाल यामध्ये मोठी मदत करते. ‘एआय’ रुग्णाचा वैद्यकीय इतिहास, जीवनशैली, जीनोमिक डेटा आणि चाचण्यांचे परिणाम यांचे विश्लेषण करून, प्रत्येक रुग्णासाठी योग्य व वैयक्तिक उपचार योजना तयार करू शकतो. उदाहरणार्थ, कर्करोगाच्या रुग्णांसाठी ‘एआय’ ट्युमरच्या प्रकारानुसार औषधांची योग्य डोसमात्रा आणि उपचार पद्धती सूचवतो. तसेच, मधुमेह किंवा हृदयविकार असलेल्या रुग्णांसाठी ‘एआय’ त्यांची दैनंदिन स्थिती लक्षात घेऊन आहार, व्यायाम आणि औषधांचे मार्गदर्शन करू शकतो. यामुळे उपचार अधिक प्रभावी ठरतात आणि साईड इफेक्ट्स कमी होतात. ‘एआय’आधारित हे वैयक्तिक उपाय, रुग्ण केंद्रित आरोग्यसेवेचा एक नवा टप्पा घडवतात. आदित्यने एक दीर्घ श्वास घेतला आणि सगळ्यांकडे प्रतिक्रियेसाठी बघितले.

डॉटर देशमुख सांगू लागले, मी तुम्हाला दोन उदाहरणे देतो:

‘लाईव्ह १५०’ ही एक ‘एआय’द्वारे वैयक्तिक वैद्यकीय मार्गदर्शन करणारी सेवा आहे, जी पोषण, व्यायाम, मानसिक स्वास्थ्य आणि झोप यावर लक्ष केंद्रित करते. अमेरिकेतील मूळचे मराठी असलेले एक उद्योजक राहुल मेहेंदळे हे या कंपनीचे संस्थापक आहेत. ते म्हणतात, "८० टक्के आजार साध्या आणि वेळेवर केलेल्या हस्तक्षेपांमुळे टाळता व उलटवता येतात. आम्ही वापरकर्त्यांना आरोग्यासाठी सोप्या, सातत्यपूर्ण व कृतियोग्य सूचना देतो. ‘लाईव्ह १५०’ केवळ ट्रॅकिंग करत नाही, तर डेटा सहजपणे गोळा करून सखोल वैयक्तिक सल्ला देते.” मानवाचे आयुष्यमान १५० वर्षे व्हावे, याचा ध्यास घेतलेली ही एक ‘एआय’ क्षेत्रातील कंपनी!

’ओव्हुप्रो’ हे वैयक्तिक गरजेनुसार आरोग्य मार्गदर्शन करणारे एक नावीन्यपूर्ण तंत्रज्ञान आहे. ते नैसर्गिक गर्भधारणेसाठी महिलांना त्यांचा ओव्ह्युलेशन कालावधी अचूकपणे समजून घेण्यास मदत करते. मासिक पाळीतील अनियमितता आणि वेळखाऊ सोनोग्राफी प्रक्रियेच्या पार्श्वभूमीवर, ’ओव्हुप्रो’ शरीराचे तापमान मोजून, ‘एआय’च्या साहाय्याने ओव्ह्युलेशन पिरियड ओळखतो आणि अ‍ॅपद्वारे महिला व डॉटरांना माहिती देतो. ’ओव्हुप्रो’ वैयक्तिक हार्मोनल पॅटर्न ओळखून, नैसर्गिक गर्भधारणा साधण्यासाठी मार्गदर्शन करते. हे तंत्रज्ञान लिनिकमध्ये जाण्याची गरज कमी करत, घरबसल्या अचूक माहिती देते! पुण्यात विकसित झालेल्या ’ओव्हुप्रो’ ला ’मायटी’ आणि इतर सरकारी संस्थांचा पाठिंबा लाभला असून, हे भारतात विकसित झालेल्या आरोग्य ‘एआय’ नवकल्पनांचा एक प्रभावी नमुना आहे. पुण्यातील गौतम मोरे हे उद्योजक ’ओव्हुप्रो’ बरोबरच भारतातील पहिले ‘एआय’सक्षम २४ तास ‘ईसीजी पॅच’ पण तयार करत आहेत.

आदित्यने पुढे सुरू केले. कृत्रिम बुद्धिमत्ता इतर अनेक प्रकारे वैद्यकीय क्षेत्रात क्रांती घडवून आणते आहे.

वैद्यकीय सेवेची कार्यक्षमता वाढवणे : कृत्रिम बुद्धिमत्ता आरोग्य क्षेत्रातील प्रशासन कार्यक्षम बनवण्यास मदत करते. ‘एआय’चा वापर करून अपॉईंटमेंट, रुग्णनोंदणी, विमा प्रक्रिया आणि वैद्यकीय नोंदींचे व्यवस्थापन स्वयंचलित केले जाऊ शकते. उदाहरणार्थ, ‘एआय’आधारित चॅटबॉट्स रुग्णांच्या शंका दूर करतात आणि अपॉईंटमेंट बुक करतात, यामुळे कर्मचार्‍यांवरील भार कमी होतो. विमा लेम्स प्रक्रियेत ‘एआय’ अनियमितता ओळखू शकतो आणि फसवणूकही रोखू शकतो. अशा प्रकारे ‘एआय’ आरोग्य संस्थांचे कार्य अधिक वेगवान, अचूक आणि स्वस्त बनवते.

औषधांचे संशोधन : कृत्रिम बुद्धिमत्ता औषध संशोधन आणि विकास प्रक्रियेत वेग आणि अचूकता वाढवण्यास महत्त्वपूर्ण ठरते. पारंपरिक पद्धतींमध्ये वर्षानुवर्षे लागणारी औषध शोध प्रक्रिया ‘एआय’च्या साहाय्याने काही महिन्यांमध्ये शय होते. ‘एआय’ विविध रासायनिक संयुगे, जैविक प्रतिक्रिया आणि रोगाचे जैविक मॉडेल्स यांचे विश्लेषण करून, संभाव्य औषधांची यादी तयार करू शकतो. ‘कोविड-१९’ दरम्यान काही ‘एआय’ प्रणालींनी संभाव्य औषध संयुगे लवकर शोधून काढण्यात मदत केली. ‘एआय’ लिनिकल ट्रायलसाठी योग्य रुग्ण निवडण्यात, डोसची भाकिते करण्यास आणि साईड इफेक्ट्सचे आकलन करण्यासही मदत करते. यामुळे संशोधनाचा खर्च आणि वेळ दोन्ही घटतात आणि अधिक प्रभावी औषधे बाजारात येऊ शकतात.

टेलीमेडिसिन : कृत्रिम बुद्धिमत्ता दूरस्थ आरोग्य निरीक्षण आणि टेलीमेडिसिनद्वारे, आरोग्यसेवा अधिक प्रभावी आणि उपलब्ध बनवते. ‘एआय’आधारित स्मार्ट उपकरणे रुग्णांचे हृदयगती, रक्तदाब, रक्तातील साखर इत्यादी महत्त्वाचे मापदंड सतत मोजतात आणि डॉटरांना वेळेवर अलर्ट पाठवतात. यामुळे गंभीर स्थिती उद्भवण्यापूर्वीच उपचार सुरू होऊ शकतात. उदाहरणार्थ, हृदयविकाराच्या रुग्णासाठी ‘एआय’ वॉच हृदयगतीत अनियमितता ओळखून, डॉटरांना सूचित करू शकतो. टेलीमेडिसिनमध्ये ‘एआय’ चॅटबॉट्स प्राथमिक लक्षणांचे मूल्यांकन करतात आणि रुग्णांना योग्य मार्गदर्शन करतात. यामुळे आरोग्यसेवा अधिक सर्वसमावेशक ठरते.

साथीच्या रोगांचे भवितव्य वर्तवणे : कृत्रिम बुद्धिमत्ता मोठ्या प्रमाणावर रुग्णांचा वैद्यकीय इतिहास, जीवनशैली, जनुकीय माहिती आणि पर्यावरणीय घटक यांचा अभ्यास करून, भविष्यातील आरोग्यधोयांचा अंदाज लावू शकते. उदाहरणार्थ, ‘एआय’ मधुमेह किंवा हृदयविकारासारख्या जीवनशैलीशी संबंधित आजारांचा धोका असलेल्या व्यक्तींची पूर्वीच ओळख करून, त्यांना योग्य सल्ला देते. यामुळे लवकर हस्तक्षेप करून आजाराचा प्रसार थांबवता येतो. तसेच, सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्थांमध्ये ‘एआय’ साथीचे आजार, जसे की डेंग्यू किंवा फ्लू यांचे संभाव्य उद्रेक क्षेत्र पूर्वीच ओळखून प्रशासनाला उपाययोजना करण्याची संधी देते. अशा प्रकारे, ‘एआय’ आरोग्य सेवा फक्त उपचारापुरती न ठेवता, प्रतिबंधात्मक आरोग्यावर केंद्रित करण्यास मदत करते.

याचे उद्दिष्ट डॉटरांची जागा घेणे नाही. दर एक लाख लोकसंख्येमागे केवळ ६४ डॉटर असलेल्या भारतासारख्या देशात, ‘एआय’ साहाय्यक थकवा न जाणणारे वैद्यकीय सल्लागार बनू शकतात. ते ग्रामीण व दुर्लक्षित भागांतील आरोग्य सेवांमधील दरी भरून काढण्यास मदत करतात.

आव्हाने, मर्यादा आणि भविष्यातील संधी

डॉटर देशमुख आपल्या अनुभवातून पुढे सांगू लागले.

भारतातील आरोग्यसेवेमध्ये ‘एआय’च्या वापरास अनेक गंभीर आव्हानांचा सामना करावा लागेल. डेटा गोपनीयतेबाबत चिंता मोठ्या प्रमाणावर आहेत. ‘नॅशनल हेल्थ स्टॅक’ आणि ‘आयुष्मान भारत डिजिटल मिशन’ यांसारखी योजना आरोग्यविषयक माहितीचे एकसंधीकरण करण्याचा प्रयत्न करतात. मात्र, त्याची अंमलबजावणी अजूनही असमान आहे.

‘एआय’मध्ये अफाट क्षमता आहे पण, त्याचा वापर शहरी व ग्रामीण आरोग्य सेवांमधील अंतर वाढवणारा ठरू नये, याची काळजी घेणेही गरजेचे आहे. तसेच, भारतात डॉटर आणि रुग्ण यांच्यातील वैयक्तिक नातेसंबंधाला खूप महत्त्व दिले जाते. त्यामुळे ‘एआय’ प्रणालींच्या वापरातही, मानवी स्पर्श टिकवून ठेवणे अत्यावश्यक आहे.

भारतभरातील रुग्णांसाठी मेट्रो शहरांपासून ते गावांपर्यंत ‘एआय’चा आरोग्य सेवांमध्ये समावेश अधिक अचूक निदान, वैयक्तिक गरजेनुसार उपचार दर्जेदार सेवा देण्याचे आश्वासन देतो. भारतीय संदर्भात ‘एआय’ची प्रगती हे एक आश्वासक पाऊल आहे, जे आरोग्यव्यवस्थेला अधिक समतोल, प्रवेशयोग्य आणि प्रभावी बनवू शकते.

(डॉ. कुलदीप देशपांडे हे ‘आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स’ क्षेत्रातील तज्ज्ञ आहेत. त्यांना ‘अनॅलिटिस’, ‘आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स’ या क्षेत्रातील २५ वर्षांचा अनुभव आहे. ते ‘एलिशियम सोल्युशन्स’ या ‘आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स’मध्ये काम करणार्‍या जागतिक स्तरावरील कंपनीचे संस्थापक आणि व्यवस्थापकीय संचालक आहेत.)