E-Paper Download App

स्त्रीआरोग्याशी हितगुज...

19-May-2025

Total Views | 9

नुकत्याच झालेल्या एका रुग्णालयाच्या सर्वेक्षणात्मक संशोधनात असे सिद्ध झाले आहे की, आजही बहुसंख्य स्त्रिया आपल्या आरोग्याकडे दुर्लक्ष करतात. गंभीर आजारांचा पाठपुरावा (follow up) सांगितला असला, तरी आजार अंगावर काढतात. त्यानिमित्ताने एकूूणच स्त्रियांच्या आरोग्यविषयक समस्या, त्यावरील वनौषधी तसेच यासंदर्भातीलसरकारच्या विविध योजना, त्यांचे उद्दिष्टे यांचा ऊहापोह करणारा हा लेख...

स्त्रियांनी डॉक्टरांकडे न जाण्याची काही ठळक कारणे

1. गंभीर आजाराची भीती वाटून मुळात तपासण्या करून घ्यायला बहुतांशी स्त्रिया तयार नसतात.

2. मुलांची दहावी-बारावी अशा परीक्षांची कारणे सांगून आपली आरोग्य तपासणी बर्‍याच स्त्रिया पुढे ढकलतात.

3. घरातल्या इतर माणसांची अगदी मोतीबिंदू शस्त्रक्रियेसाठीसुद्धा स्त्रिया कसोशीने काळजी घेतात व त्याला प्राधान्य देतात, पण आपला गंभीर आजार मागे ठेवतात.

4. अर्थात घरच्यांची गैरसोय होऊ नये, म्हणूनसुद्धा सोयीस्कररित्या बर्‍याच स्त्रिया आपला आजार दाबून ठेवतात.

5. दोन पाळींच्या मध्ये होणारा रक्तस्राव, पाळी बंद झाल्यानंतर (Menopause) होणारा रक्तस्राव, पाळीदरम्यान होणारा जास्तीचा रक्तस्राव अशा आजारांना किरकोळ समजून त्याकडे स्त्रिया दुर्लक्ष करतात.

6. स्वतःच्या मनानेच अनेक औषधी गोळ्या खाण्याचे प्रमाणही स्त्रियांमध्ये लक्षणीय आहे.

7. कामाच्या ठिकाणी किंवा घरी होणार्‍या मानसिक कुचंबणेविषयी स्त्रिया संवाद साधणे टाळतात.

8. भावनिक त्रासांसाठी योग्य समुपदेशन किंवा तज्ज्ञांचा सल्ला महिला घेत नाहीत.

आजच्या काळातही असे संशोधन पाहिले, तर आंतरराष्ट्रीय महिला दिवस साजरा करण्याचा सारा प्रवाह स्त्रीआरोग्यशिक्षणाकडे वळवला पाहिजे, असे जाणवत राहते.

स्त्रीआरोग्य शिक्षण

1. पाळी सुरू होण्याच्या आधीच स्त्रियांना प्रजननअंगाच्या आरोग्याबद्दल माहिती द्यावी.

2. शरीरातल्या वेगवेगळ्या हार्मोनचा शरीर, मनावर होणारा परिणाम स्त्रियांना व तिच्या घरातल्या माणसांना थोडक्यात माहिती पाहिजे.

3. पाळी सुरू होण्याच्या काळात, गर्भारपणापूर्वी, गर्भारपणात, बाळंतपणात, पाळी जातानाच्या काळात स्त्रियांच्या आहाराची विशेष काळजी घेणे आवश्यक असते.

4. स्त्रियांना आत्मसन्मान, मोकळेपणाने सहसंवाद, आरामाबरोबरीने सर्व क्षेत्रांत समान संधी हव्यात.

स्त्रियांसाठी पूरक वनौषधी

ठराविक वयोगटात कॅल्शियम, लोह, वेगवेगळ्या जीवनसत्त्वांच्याच्या सप्लिमेंटबद्दल खूप चर्चा होते. त्यासाठी स्त्रीमनात खूप गोंधळही असतो. योग्य टप्प्यावर योग्य तपासण्या व तज्ज्ञांचा सल्ला याआधारेच या सगळ्या औषधी गोळ्या घ्याव्यात. घरातल्या घरात उपलब्ध अशा खाद्यपदार्थांतून तसेच काही वनौषधींतूनसुद्धा आपल्या आरोग्यासाठी मदत मिळत असते, ती जाणून घ्यावी.

1. बडीशेप - सकाळी उपाशीपोटी एक मोठा चमचा भाजलेली बडीशेप घेतल्यामुळे पचनक्रिया व्यवस्थित राहते. तसेच तरुण वयातील मुलींच्या पाळीचे आरोग्य सुधारते, असे एक संशोधनात्मक सर्वेक्षण सांगते.

2. ज्येष्ठीमध - दुधाबरोबर घेतलेल्या ज्येष्ठीमधामुळे रजोनिवृत्तीच्या टप्प्यावर होणारे त्रास कमी होतात. उदाहरणार्थ, स्मरणशक्ती कमी होणे, अंगातून वाफा निघणे इत्यादी.

3. तरुण वयातील मुलींना मासिक पाळीच्या आधीच्या आठवड्यात दिलेल्या एरंड तेलामुळे मासिक पाळीदरम्यान वेदना कमी होऊन मासिक पाळी नियमित होण्यास मदत होते.

4. हळद आणि आवळा हे मिश्रण ‘पीसीओडी’सारख्या आजाराला प्रतिबंध करते.

5. स्त्रीच्या बाह्य प्रजननअंगाची वेळोवेळी केलेली स्वच्छता पुढे जाऊन कर्करोगासारख्या दुर्धर व्याधींपासूनही बचाव करते.

6. आपल्या आरोग्य संस्कृतीत चैत्रगौरीच्या हळदी-कुंकवात ओल्या हरभर्‍यांनी स्त्रीची ओटी भरली जाते. हे ओले हरभरे स्त्रियांना नैसर्गिक जीवनशक्ती देतात व गर्भाशयाच्या काही आजारांना प्रतिबंध करतात.

तज्ज्ञांचा योग्य सल्ला, मार्गदर्शन व यथोचित व वेळेवर केलेल्या तपासण्या यांना अर्थातच पर्याय नाही.

पण, स्त्रीचे स्वतःचे आरोग्य शिक्षण महत्त्वाचे. शासकीय स्तरावरसुद्धा सध्या स्त्रीआरोग्याविषयी अनेक धोरणे आहेत. त्यांची माहिती करून घ्यायला हवी.

महिला आरोग्याविषयीच्या शासकीय योजना

जननी सुरक्षा योजना (JSY): ही योजना गरोदर आणि स्तनपान देणार्‍या महिलांना आर्थिक मदत प्रदान करते. यामुळे महिला आरोग्यसेवा प्राप्त करण्यात मदत होते आणि बाळंतपणाच्या काळातील मृत्यूदर कमी होतो.

एकात्मिक बाल विकास सेवा (ICDS): या योजनेत पूरक पोषण आहार, लसीकरण, आरोग्य तपासणी आणि शिक्षण यांसारख्या सेवा समाविष्ट आहेत. ही योजना महिला आणि बालकांच्या पोषण आणि आरोग्यात सुधारणा करते.

राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अभियान (NRHM): या अभियानात ग्रामीण भागातील आरोग्यसेवा सुधारण्यावर भर दिला जातो. यामुळे महिलांना ग्रामीण भागातही चांगल्या आरोग्यसेवा मिळतात.

प्रधानमंत्री मातृ वंदना योजना (PMMVY): ही योजना गरोदर आणि स्तनपान देणार्‍या महिलांना आर्थिक मदत प्रदान करते. यामुळे महिलांना आर्थिक स्थिरता मिळते आणि त्यांच्या आरोग्याची काळजी घेता येते.

राष्ट्रीय मानसिक आरोग्य धोरण (NMHP): या धोरणात महिलांच्या मानसिक आरोग्यासाठी विशेष योजना आहेत. ही योजना महिलांच्या मानसिक आरोग्याची काळजी घेते आणि त्यांना आवश्यक ते मानसिक स्वास्थ्य, सेवा प्रदान करते.

मासिक पाळीच्या रजा आणि आरोग्य सुविधा : काही राज्य सरकारे महिला कर्मचार्‍यांना मासिक पाळीच्या रजा देतात.

बाळंतपणाची पगारी रजा : केंद्र सरकारच्या ‘मातृत्व लाभ अधिनियमा’नुसार महिलांना 26 आठवड्यांची पगारी रजा दिली जाते.

पोषण आणि आरोग्य शिक्षण : महिला व बाल विकास विभागातर्फे पोषण आणि आरोग्यविषयक शिक्षण दिले जाते.

राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा कायदा (NFSA): या कायद्यानुसार गर्भवती आणि स्तनपान देणार्‍या महिलांना अन्न सुरक्षा प्रदान केली जाते.

स्त्रियांवरील हिंसा रोखण्याचे उपाय : कौटुंबिक हिंसाचारापासून स्त्रियांचे ‘संरक्षण कायदा, 2005’ आणि इतर कायदे राबवले जात आहेत.

महिला आरोग्याविषयीच्या शासकीय धोरणांचे उद्दिष्ट

प्रतिबंधात्मक आरोग्य सेवा : महिलांना प्रतिबंधात्मक आरोग्यसेवा प्रदान करणे जसे की लसीकरण, पूर्व-जन्म तपासणी आणि पोषण शिक्षण.

दर्जेदार आरोग्य सेवा : सर्व महिलांना परवडणार्‍या दर्जेदार आरोग्यसेवा प्रदान करणे.

लैंगिक समानता : महिलांच्या आरोग्याच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी लैंगिक समानता साध्य करणे.

मानसिक आरोग्य : महिलांच्या मानसिक आरोग्याची काळजी घेण्यासाठी योग्य सुविधा प्रदान करणे.

आर्थिक सुरक्षा : आर्थिक सुरक्षा प्रदान करून महिलांच्या आरोग्याची काळजी घेण्यास मदत करणे.

महिलांच्या आरोग्यात सुधारणा होते. माता आणि बाल मृत्यूदर कमी होतो. महिलांच्या समाजातील स्थानात सुधारणा होते.

थोडक्यात महत्त्वाचे...

स्त्रियांचे आरोग्य हे केवळ कुजबूज करणे किंवा विषय टाळणे किंवा आजार अंगावर काढणे यापुरते मर्यादित न राहता, जाहीरपणे कुटुंबीयांनी, समाजाने पुढे येऊन त्यांना आरोग्यशिक्षित होण्यास प्रोत्साहित केले पाहिजे.

महिला दिवस साजरा करणे म्हणजे महिलांच्या ट्रिप, साड्यांचे सेल, एखादा दिवस कामातून सुटका, असा विषय न राहता त्यांच्या आरोग्याविषयी बरोबरीने काळजी घेतली पाहिजे.

स्त्रियांनी स्वतःच स्वतःचे आरोग्य हक्क मिळवले पाहिजेत, आरोग्य स्वातंत्र्य जपले पाहिजे. मुख्य म्हणजे, स्वतःविषयीचेसुद्धा काही कर्तव्य असते, त्याचे पालन करावे. स्त्रीचे स्त्रीत्व जपले पाहिजे.

आपल्यासह आपल्या घरातल्या, कामावर येणार्‍या स्त्रियांच्याही आरोग्याविषयी त्यांना जागरूक ठेवले पाहिजे.

(लेखिका आरोग्य भारतीच्या अखिल भारतीय सुप्रजा आयाम प्रमुख आहेत.)

वैद्य - कीर्ती देव