श्रीपाटेश्वरचा - अपरिचित वारसा

भारतामध्ये महाराष्ट्रालाच सह्याद्रीचे वरदान लाभले आहे. सह्याद्रीच्या कुशीमध्ये अनेक ऐतिहासिक घटना घडल्या हे आपल्याला ठाऊक आहेच आणि त्याचे पुरावेदेखील आपल्याला जागोजागी बघायला मिळतात. प्राचीन भारतीय इतिहासामध्ये होत असणार्‍या प्रचंड मोठ्या व्यापारासाठीसुद्धा अनेक वेगवेगळे मार्ग घाटावरून कोकणात आणि कोकणातून घाटात येण्यासाठी, याच सह्याद्रीने आपल्याला उपलब्ध करून दिले. या सह्याद्रीचे अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे इथे असणार्‍या मानवनिर्मित प्रचंड गुहा, म्हणजेच लेणी. कदाचित म्हणूनच या सह्याद्रीच्या एकंदरीत रचनेचा कठीणपणा आणि त्याचे महत्त्व हे कसे आपल्याला कळते?

तर भारतामध्ये ज्या काही लेणी निर्माण झाल्या, त्याच्यापैकी 80 टक्के लेणी या सह्याद्रीच्या कुशीतच निर्माण झालेल्या आहेत. महाराष्ट्रामध्ये अजिंठा, वेरूळ, घारापुरी, कारले, भाजे अशा वेगवेगळ्या लेणींचा समूह आपल्याला बघायला मिळतो. पण, आज आपण अशा लेणी समूहाची ओळख करून घेणार आहोत, जे फारसे कुणाला माहिती नाही; पण खूप महत्त्वाचे आहे. शंकराची कोरलेली अनेक विविध लिंग आणि मंदिरे या सगळ्यांचाच एकत्रित समूह म्हणजे, सातार्‍याजवळचे पाटेश्वर.

पाटेश्वर हा लेणी समूह, सातार्‍यापासून आग्नेय दिशेला साधारण 16 किमी अंतरावर आहे. या डोंगरावरती निम्म्या भागापर्यंत गाडी जाते आणि तिथून वरती आपल्याला 20-25 मिनिटे चालत लेणी समूहापर्यंत जावे लागते. एक काळजी मात्र सगळ्यांनी इथे जाताना घ्यावी, ती म्हणजे पाणी आणि थोडासा कोरडा खाऊ नक्कीच बरोबर ठेवावा.

इसवी सनाच्या चौथ्या शतकापासून ते अगदी 12व्या-13व्या शतकापर्यंत सलग, या ठिकाणी वेगवेगळ्या पद्धतीने शैव साधना होत होती. लेणी समूह, लिंग आणि मंदिरे यांची निर्मितीदेखील होत होती. त्यामुळे सलग 1000-1200 वर्षे या ठिकाणी चालू असलेल्या घटनांमुळे पाटेश्वरला एक धार्मिक, आध्यात्मिक आणि ऐतिहासिक महत्त्वदेखील प्राप्त झाले आहे.

गाडी लाऊन आपण ज्यावेळी आत प्रवेश करतो, त्या वेळेला साधारण 40-50 पायर्‍यांवरती आपल्याला शेंदूर लावलेल्या गणपतीची मूर्ती दिसते. ही अतिशय सुंदर मूर्ती आहे. पुढे 20-25 मिनिटांवर आपण विश्वेश्वर तळं या ठिकाणी पोहोचतो. या विश्वेश्वर तळ्यामध्ये आपल्याला वेगवेगळ्या पद्धतीच्या मूर्तीदेखील बघायला मिळतात. या तळ्याच्या एका बाजूला काही लेणीदेखील आहेत. पण, पाण्याच्या वाढलेल्या पातळीमुळे तिथे जाता येत नाही.

त्या तळ्यापासून उजवीकडच्या बाजूला एक वाट वरती जाते. तिथे जाताना शंकराची वेगवेगळी लिंग कोरलेली दिसतात आणि डावीकडून एक वाट आतल्या लेणी समूहाकडे जाते. पायर्‍या चढून वर गेल्यावर आपण पाटेश्वरच्या मंदिर समूहामध्ये पोहोचतो. अतिशय सुंदर असा बांधलेला हा मंदिर समूह आहे. दोन बाजूंनी याला प्रवेश मार्ग दिसतो परंतु, त्यातला एक मार्ग तटबंदी बांधताना बांधला गेला असावा. या मंदिर समूहात एक मुख्य मंदिर, त्याच्यासमोर नंदी मंडप आणि आजूबाजूला तीन छोटी मंदिरेदेखील आपल्याला बघायला मिळतात. एक छोटे मंदिर महिषासुरमर्दिनीचे आहे; तर दुसरे ब्रह्मदेवाचे आणि तिसरे मंदिर हे काहीशा भग्न झालेल्या शिल्पाचे आहे. स्थानिक परंपरेप्रमाणे त्याला ‘भैरव’ किंवा ‘भैरवी’ असे म्हणतात. या छोट्या मंदिरांमध्ये असणारी महिषासुरमर्दिनी ही अतिशय सुंदर कोरलेली दिसते. तिला 18 हात असून, या हातांमध्ये वेगवेगळी आयुधेदेखील कोरलेली आपल्याला दिसतात.

पाटेश्वराचे मुख्य मंदिर हे पूर्वाभिमुख असून, त्याला सभामंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह असे तीन भाग आहेत. सुरुवातीच्या भिंती या अर्धवट बांधलेल्या असून आतमध्ये हळूहळू हे मंदिर गूढ होत जाते. मंदिराच्या मंडपामध्ये डाव्या कोनाड्यात शेषशायी विष्णुची मूर्ती असून, उजव्या बाजूला वैनायकी ही स्त्री रूपातील गणपतीची मूर्ती आहे. त्याच्या शेजारी दक्षिणाभिमुख कोनाड्यामध्ये बनशंकरी देवीची मूर्तीदेखील आपल्याला बघायला मिळते.

या मुख्य मंदिरासमोर बांधलेला नंदी मंडप अतिशय सुंदर आहे. यामध्ये असणारा नंदी हा त्याच्या अंगावर असणार्‍या अलंकारांमुळे, अजूनच आकर्षक दिसतो. इथे असणार्‍या नंदीचे अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे, त्या नंदीच्या पुढे पायाजवळ असलेल्या घंटेच्या खाली दोन चौरी (वारा घालायचा पंखा) हातात असणार्‍या दासी आपल्याला दिसतात आणि त्या मध्यभागी असणार्‍या शिवलिंगावर वारा घालत आहेत. हे इतरत्र कुठेही न दिसणारे नंदीच्या बाबतीतील वैशिष्ट्यपूर्ण दर्शन, पाटेश्वरमध्ये आपल्याला होते.

या मंदिर समूहातून खाली येऊन आपण परत विश्वेश्वर तळ्याजवळ येतो आणि तिथून डावीकडे पायवाटेने सरळ चालत गेलो की, आपल्याला लेणी समूह लागतो. या लेणींच्या समोर एक छोटे मंदिर आहे, त्या मंदिरामध्ये ‘अग्निवृष’ या अत्यंत दुर्मीळ शिल्पाची रचना केलेली दिसते. या लेणी समूहातील तीन नंबरचे लेणे हा भाग अतिशय महत्त्वाचा आहे. या ठिकाणी दीड मीटर उंचीची शंकराची भव्य पिंडी असून, एका बाजूला विष्णुचे दशावतार चार भागांत कोरलेले आपल्याला बघायला मिळतात.

या लेणीसमूहातून पुढे गेल्यावर अतिशय महत्त्वाचा अजून एक लेणीसमूह दिसतो. याठिकाणी मोठ्या प्रमाणात शंकराच्या वेगवेगळ्या लिंगांची रचना केलेली आहे, तसेच वेगवेगळ्या मूर्तीदेखील दिसतात. एक शिलालेखदेखील इथे कोरलेला आपल्याला दिसतो. या लेणी समूहाच्या सुरुवातीला सवत्सकामधेनु आपले स्वागत करते. शिवलिंगाचे प्रमुख प्रकार आहेत, पाटेश्वरच्या लेण्यांचे महत्त्व म्हणजे, हे सर्व प्रकार आपल्याला इथे बघायला मिळतात. यामध्येसुद्धा सहस्त्रलिंग, पंचमुख, चतुर्मुख, अष्टमुख असे प्रकार तसेच, यातले उपप्रकारदेखील कोरलेले आपल्याला दिसतात.

पाटेश्वरमध्ये एकमुख लिंग, त्रिपीठ लिंग, रुद्र लिंग, चतुर्मुख लिंग, पंचलिंग अशी वेगवेगळ्या प्रकारची शिवलिंग कोरलेली आहेत. 72 शिवलिंग कोरलेली एक शिळा आपल्याला इथे बघायला मिळते. या 72 लिंगांची पूजा केल्यानंतर, शिवाच्या रूपाचे 14 वेळेला पूजन होते असे म्हणले जाते. शिवलिंगांबरोबरच काही वेगळी शिल्पदेखील पाटेश्वर लेणीमध्ये आपल्याला बघायला मिळतात. यातल्या काही शिल्पांची ओळख आपण करून घेऊ.

अजएकपाद या देवतेचा संदर्भ पुराणामध्ये आपल्याला मिळतो. अपरिचित अशी ही मूर्ती आहे. या मूर्तीचा चेहरा हा बोकडाचा/ मेंढ्याचा असतो व याला एकच पाय दाखवलेला असतो. अशा पद्धतीचे शिल्प बिकानेर, झाशी या ठिकाणच्या वस्तुसंग्रहालयातदेखील बघायला मिळते. अनेक वेगवेगळ्या अभ्यासकांच्या मते अजएकपाद हा सूर्य, अग्नि, रुद्र यांपैकी एकाचे रूप आहे.

वैनायकी! पाटेश्वरच्या मंदिरांच्या समूहामध्ये हे शिल्प आपल्याला बघायला मिळते. स्त्री रूपातील गणपतीचे हे शिल्प असून, याला ‘शक्ती गणपती’ म्हणतात. वैनायकी, गणेशायनी ही वेगवेगळी नावे देवतेला दिलेली आपल्याला बघायला मिळतात. पुण्याजवळील भुलेश्वराच्या मंदिरातदेखील, अशा प्रकारच्या शक्ती गणपतीचे शिल्प आपल्याला दिसते. अशा शिल्पांबरोबरच अग्निवृष, कार्तिकेय, महिषासुरमर्दिनी, सरस्वती इत्यादी वेगवेगळ्या शिल्पांचीदेखील रचना केलेली आपल्याला बघायला मिळते.

महाराष्ट्रामध्ये अशा प्रकारची अनेक ठिकाणे आहेत परंतु, तिथे सहसा आपले लक्ष जात नाही. पुणे-कोल्हापूर महामार्गावर अगदी जवळच असणारी पाटेश्वर ही जागा आहे. इतिहासावर प्रेम असणार्‍या प्रत्येकाने एकदा तरी ही जागा नक्की बघावी. आपण आपल्या वारसास्थळांप्रति आपली आपुलकी व संवेदना दाखवली नाही, तर या जागा हळूहळू काळाच्या पडद्याआड नष्ट होतील. त्यामुळे या जागांना भेट देऊन, जिवंत करण्याचे काम आपणच करू शकतो. म्हणूनच सगळ्यांनी आवर्जून भेट द्यावी, असा हा पाटेश्वरचा लेणीसमूह!

(या लेखासाठी सातार्‍याचे अभ्यासक आदित्य फडके यांच्या पुस्तकाची खूप मदत झाली आहे. तसेच, लेखासाठी वापरलेले फोटोदेखील आदित्य यांनीच काढलेले आहेत.)

7841934774

इंद्रनील बंकापुरे