चंद्रपूरच्या पर्यावरणाचा शोधकर्ता

 

 

 

जिज्ञासू, चिकित्सक वृत्ती आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन हे माणसाचे काही मूलभूत गुणधर्म. या गुणधर्मांच्या जोरावरच त्यांनी आपले आयुष्य समृद्ध केले. चंद्रपूरच्या जंगलाचा हा माणूस रक्षणकर्ता झाला. असा हा चंद्रपूरमधील अनेक पर्यावरणीय शाखांचा शोधकर्ता माणूस म्हणजे डॉ. सुरेश चोपणे.

 

डॉ. चोपणे यांचा जन्म यवतमाळच्या वणी तालुक्यातील सावर्ला या गावी झाला. त्यांचे वडील हे स्थानिक पंचायत समितीमध्ये विस्तार अधिकारी म्हणून कार्यरत होते. चोपणे हे मध्यवर्गीय सर्वसामान्य कुटुंब. लहानपणापासूनच त्यांची जिज्ञासू वृत्ती आणि नजर चौकस होती. शिवाय वैज्ञानिक दृष्टिकोनही होता. त्यामुळे जंगलात जाणे, तिथे जाऊन कीटक शोधणे, त्या किटकांना घरी आणून त्यांचे चौकसपणे निरीक्षण करणे, जंगलातील आकाराने आणि रंगाने वेगळे असणारे दगड वेचणे, त्यांचा संग्रह करणे अशी कामे ते आवडीने करत. पुढे पर्यावरण, वन्यजीव, खगोलशास्त्र, पुरातत्त्व या विषयाची रुची त्यांना निर्माण झाली आणि आपसूकच त्यांच्या बालमनाचा कल हा या पर्यावरणाच्या विविध शाखांकडे वळला.

 

पर्यावरणातील विविध शाखांचा लागलेला छंद पाहता, पुढील शिक्षण त्यांनी सांस्कृतिक विषयातून घेण्याचे ठरवले. महाविद्यालयीन पदवीचे शिक्षण हे संस्कृत विषयातून केले. त्यावेळी इंग्रजी साहित्य आणि इतिहास हा विषयदेखील त्यांनी अभ्यासला. शैक्षणिक पार्श्वभूमी उत्तम असल्याने स्पर्धा परीक्षा किंवा सरकारी नोकरी मिळवण्यासाठी आवश्यक असणार्‍या परीक्षांमध्ये यश मिळण्याची खात्री असतानाही, डॉ. चोपणे शिक्षकी पेशाकडे वळले. का तर त्यांना जडलेल्या जिज्ञासू वृत्तीमुळे! सतत शोध घेण्याचा वेध त्यांना शिक्षकी नोकरीकडे घेऊन आला. 1986 साली त्यांनी वणी तालुक्यातील महावीर कनिष्ठ महाविद्यालयात प्राध्यापकाची नोकरी पत्करली. या काळात जिज्ञासू वृत्तीने त्यांना पत्रकारितेकडे वळवले. काही वृत्तपत्रांसाठी त्यांनी तालुका प्रतिनिधी म्हणूनही काम केले. चुणूक लागलेल्या हवामान बदल या विषयावरील लेखन त्यांनी त्यावेळी सुरू केले. 1992 साली ते चंद्रपूरला स्थायिक झाले. तेथील भवानजीभाई चोहान महाविद्यालयात कामाला सुरुवात केली. मात्र, चंद्रपूरला आल्यावर त्यांच्यासमोर पर्यावरणामधील जंगल, वन्यजीव, खगोल, पुरातत्त्व अशा अनेक शाखांची कवाडे खुली झाली.

 

1986 साली वणीला असतानाच डॉ. चोपणे यांनी समविचारी लोकांना सोबत घेऊन ‘वृक्षमित्र’ ही संस्था सुरू केली. त्या माध्यमातून वृक्षारोपणाचे काम केले. चंद्रपूरला आल्यावर त्यांना प्रदूषण, जंगल आणि वन्यजीवन याविषयीच्या अनेक समस्या जाणवल्या. त्यांच्या निराकरणासाठी म्हणून 1993 साली त्यांनी ‘युनिव्हर्सल अ‍ॅकेडमी’ नावाने एक संस्था सुरू केली. या संस्थेमार्फत कामाला सुरुवात झाली. शासनाने त्यांची नियुक्ती 2002 साली ‘राष्ट्रीय हरित सेने’च्या शिक्षक प्रशिक्षणाकरिता केली. त्यावेळी त्यांना शालेय शिक्षणामध्ये पर्यावरणीय शिक्षणाचा अभाव असल्याचे जाणवले. त्यामुळे त्यांनी समविचारी लोकांसोबत न्यायालयात याचिका दाखल करून शालेय शिक्षणात पर्यावरण शिक्षणाचा समावेश करण्याची मागणी केली. ही मागणी शासनाने मान्य करून 2004 साली शालेय शिक्षणात पर्यावरणीय शिक्षणाचा समावेश झाला. त्यासाठी शिक्षकांना आवश्यक असणार्‍या प्रशिक्षणाची जबाबदारी डॉ. चोपणे यांनाच देण्यात आली. या काळात त्यांना चंद्रपूरच्या पर्यावरणीय क्षेत्रात व्यावहारिक काम करणे आवश्यक असल्याची जाणीव झाली. म्हणून त्यांनी 2004 साली ‘ग्रीन प्लान्ट सोसायटी’ या संस्थेची स्थापना केली, ज्यामार्फत ते आजही कार्यरत आहेत.

संस्थेच्या माध्यमातून चोपणे यांनी चंद्रपूरच्या प्रदूषणासंदर्भात एक परिषद घेतली. तसेच, प्रदूषणासंदर्भात अनेक आंदोलने केली.

 

या आंदोलनाची दखल घेऊन शासनाने त्यांची नियुक्ती अनेक प्रदूषण निवारण समित्यांमध्ये केली. ताडोबाच्या ‘बफर झोन’ निश्चितीसाठीदेखील त्यांनी वनविभागाकडे पाठपुरावा केला आणि ‘बफर झोन’ची निश्चिती करून घेतली. डॉ. चोपणे यांनी आपल्या खगोलशास्त्राच्या प्रेमापोटी 1995 साली चंद्रपुरात ‘स्काय वॉच ग्रुप’चीदेखील स्थापना केली. शिवाय दगड आणि जीवाश्म शोधाचे कामही सुरू केले. त्यांनी विदर्भातून अनेक जीवाश्म शोधले असून नुकतेच वर्धा-पैनगंगा नदीच्या पात्रातून शोधलेले दुर्मीळ ‘स्टेगाडॉन’ हत्तीचे जीवाश्म हे त्यापैकीच एक. त्यांनी लोकसभेच्या पर्यावरण, वन समितीसमोर ‘वन संवर्धन अधिनियम’ सुधारणा विधेयकासाठी मंत्रालयातर्फे बाजूही मांडली आहे. ‘व्याघ्र संवर्धन आराखडा समिती’, ‘जिल्हा शांतता समिती’, ‘जिल्हा रेल्वे समिती’, ‘खनिज विकास समिती’, ‘प्रदूषण नियंत्रण मंडळ’, ‘ताडोबा वन्यजीव अधिवास समिती’, ‘सारस संवर्धन समिती’ अशा अनेक समित्यांमध्ये त्यांनी काम केले. ‘युनिव्हर्स’, ‘निसर्गाकडे परतूया’, ‘प्रदूषण आणि हवामान’ ही त्यांची पुस्तकेही प्रसिद्ध झाली आहेत. राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील अनेक पुरस्कारांनीही त्यांना सन्मानित करण्यात आले आहे. चंद्रपूरच्या निमित्ताने विदर्भातील पर्यावरणीय शाखांच्या चौकसपणे अभ्यास करणार्‍या डॉ. चोपणे यांना दै. ‘मुंबई तरुण भारत’च्या शुभेच्छा!