समृद्ध पश्चिम घाटामधून पालीच्या नव्या प्रजातीचा शोध; राज्यातील चार तरुण संशोधकांची कामगिरी

'निमास्पिस' या कुळातील आकाराने सर्वात मोठ्या पालीचा शोध

मुंबई (अक्षय मांडवकर) - महाराष्ट्रातील चार तरुण उभयसृपशास्त्रज्ञांनी पश्चिम घाटामधून पालीच्या नव्या प्रजातीचा शोध लावला आहे. कर्नाटकातील सकलेशपूर याठिकाणी आढळलेल्या या पालीचे नामकरण ‘निमास्पिस मॅग्निफिका, असे करण्यात आले आहे. 'निमास्पिस' कुळातील आजवर शोधलेली ही आकाराने सर्वात मोठी पाल आहे. या नव्या पालीचे वैशिष्ट्य़ म्हणजे ती 'निमास्पिस' कुळातील इतर पालींप्रमाणे दिनचर नसून निशाचर आहे.

 

गेल्या काही वर्षांमध्ये उभयसृपशास्त्र संशोधनाचे क्षेत्र वेगाने पुढे जात आहे. उभयसृपांच्या नव्या प्रजातींचा उलगडा होत आहे. कर्नाटकात विस्तारलेल्या मध्य पश्चिम घाटामधून पालीच्या नव्या प्रजातीचा शोध लावण्यात आला आहे. राज्यातील तरुण उभयसृपशास्त्रज्ञ अक्षय खांडेकर, इशान अग्रवाल, शौनक पाल आणि तेजस ठाकरे यांनी 'निमास्पिस' कुळातील आजवरच्या सर्वात मोठ्या पालीचा शोध लावला आहे. ‘निमास्पिस’या कुळातील पालींना ‘ड्वार्फ गेको’ असे म्हणतात. या कुळातील पाली भारतात आढळणाऱ्या साप आणि पालींपेक्षा प्राचीन असून त्यांची उत्क्रांती साधारणपणे ५० दशलक्ष वर्षांपूर्वी पश्चिम घाटामध्ये झाली. त्यांच्या गोल आकाराच्या बुबुळांच्या वैशिष्ट्यामुळे या कुळातील पाली भारतात आढळणाऱ्या इतर पालींपासून सहज वेगळ्या ओळखून येतात. भारतातील इतर पालीची बुबुळे उभी असतात. देशात सर्वसाधारणपणे आढळणाऱ्या पाली निशाचर आहेत. परंतु, ‘निमास्पिस’ कुळातील पाली मुख्यत्वे दिनचर असतात. त्यांच्या या वैशिष्ट्यामुळे त्यांना ‘डे गेको’ असेही संबोधले जाते. भारतामध्ये ‘निमास्पिस’या कुळातील आजवर ५० प्रजातींची नोंद झालेली आहे. त्या पश्चिम घाट, मैसूरचे पठार, पूर्व घाटातील काही भाग, आसाम, अंदमान आणि निकोबर बेटांवरती आढळतात. त्यांचे मुख्य खाद्य हे कीटक असून त्यानैसर्गिक अन्नसाखळीचा महत्वाचा भाग आहेत.

 

या नव्या पालीच्या प्रजातीचा शोध आज सकाळी ‘झूटाक्सा’ या संशोधनपत्रिकेत प्रसिद्ध झाला. नव्याने उलगडलेली ‘निमास्पिस मॅग्निफिका ही पाल सर्वप्रथम २०१४ मध्ये आम्हाला कर्नाटकातील सकलेशपूर येथील उभ्या शिळांमध्ये आढळ्याची माहिती उभयसृपशास्त्रज्ञ अक्षय खांडेकर यांनी दिली. या पालीचा आकार आणि रंगावरून आम्हाला ही विज्ञानासाठी नवीन प्रजात असू शकेल असे वाटले होते. परंतु, भारतातील पश्चिम घाटामधून या कुळतील पालींच्या नमुन्यांअभावी यांचा तुलनात्मक अभ्यास होऊ शकला नाही. किंवा नवीन असल्याची तपासणी करता आली नाही. जून २०१८ मध्ये आमच्या संशोधकांच्या टीमने पश्चिम घाटातील जंगलांमधून या कुळातील वेगवेगळ्या प्रजातींचे नमुने तुलनात्मक अभ्यासासाठी गोळा केले. प्रयोगशाळेतील आकरशास्त्रीय व जनुकीय अभ्यासाअंती लक्षात आले की, सकलेशपूर येथील ही पाल खरोखरच विज्ञानासाठी नवीन आहे, असे खांडेकर यांनी सांगितले.

 

पालीच्या या नव्या प्रजातीला दिलेले 'मॅग्निफिका’ हे नाव तिच्या मोठ्या आकारावरून व सुंदर रंगावरून देण्यात आले आहे. लॅटिन भाषेतील मॅग्निफिको म्हणजेच इंग्रजी मध्ये मॅग्निफिसंट असे म्हणतात. या पालीचे इंग्रजी नामकरण ‘मॅग्निफिसंट ड्वार्फ गेको’ असे करण्यात आले आहे. पालीची ही नवीन जात प्रदेशानिष्ठ असून फक्त पश्चिम घाटातील सकलेशपूर भागात असणाऱ्या दगडांच्या मोठ्या शिळांवरती आढळते. ‘निमास्पिस’ या कुळातील बहुतांश पाली दिनचर असल्या तरी याच कुळातील ही नवीन जातीची पाल याला अपवाद आहे. ‘निमास्पिस या कुळातील नोंद असलेल्या आकाराने सर्वाधिक मोठ्या पालींपैकी ही एक प्रजाती आहे. तिची लांबी ५८ मिलिमीटर इतकी आहे. या पालीच्या मोठ्या आकारामुळे, पोटाच्या दोन्ही बाजूला असणार्‍या टोकदार खवल्याच्या अभावामुळे तसेच नरांच्या मांडीवरती असलेल्या ठराविक संख्येच्या ग्रंथी फरकांमुळे या कुळातील इतर पालींपासून ती सहज वेगळी ओळखली जाऊ शकते. याचबरोबर पालीच्या या नवीन जातीचे गुणसूत्र याच कुळातील इतर प्रजतींपेक्षा कमीतकमी ९.१ टक्क्यांनी विभिन्न आहे. या शोधातील संशोधक तेजस ठाकरे मुख्यमंत्री उद्धव ठाकरे यांचे पुत्र असून ते 'ठाकरे वाईल्डलाईफ फाऊंडेशन'मध्ये काम करतात. खांडेकर आणि अग्रवाल या फाऊंडेशनबरोबरच बंगळुरू येथील 'नॅशनल सेंटर फाॅर बायोलाॅजिकल सायन्स इन्स्टिट्यूट ' या संस्थेमध्ये कार्यरत आहेत. तर शौनक पाल हे 'बाॅम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी'मध्ये काम करतात.