कवकांचे पावसाळी जग

पावसाच्या पहिल्या सरी पडताच जीवसृष्टीचा महोत्सव खर्‍या अर्थाने रंगू लागतो आणि निसर्गाची एक जादुई छटा पाहावयास मिळते. पृथ्वीच्या कुशीतून, गळून पडलेल्या पाल्यापाचोळ्यावर, ओलसर झाडांवर आणि झुडपांखाली रंगीबेरंगी कवक आपले अस्तित्व दर्शवू लागतात. कीटकांनंतर सर्वाधिक प्रजाती असलेल्या सजीव गटांमध्ये कवकांचा समावेश होतो. जगभरात बुरशींच्या एकूण संख्या 2.2 ते 3.8 दशलक्ष प्रजाती असण्याची शक्यता आहे. मात्र, आजपर्यंत केवळ दीड लाख प्रजातींचीच नोंद आणि त्यांचे वर्गीकरण करण्यात आले आहे. बुरशी जवळजवळ पृथ्वीवरील प्रत्येक परिसंस्थेत आढळते. मुबलक प्रमाणात होणारा पाऊस, हवामानातील आद्रता आणि ओलसरपणा हे घटक बुरशीच्या वाढीसाठी उपयुक्त असे वातावरण निर्माण करतात.

काही कवक मृतोपजीवी, सहजीवी, परोपजीवी, रोगकारक तर काही वनस्पती सोबत सहजीवी म्हणून दिसतात. मृतोपजीवी बुरशी पर्यावरणातील विघटनाची महत्त्वाची भूमिका पार पाडतात. वनस्पतींसोबत सहजीवनामध्ये वाढणार्‍या बुरशी या वनस्पतींना पाणी आणि पोषक तत्त्वे प्रभावीपणे शोषून घेण्यास मदत करतात. ‘मायकोरायझा’ प्रजातीची बुरशी कार्बन स्थिरीकरणाच्या प्रक्रियेलासुद्धा हातभार लावते आणि वातावरणातील कार्बन डायऑक्साईडचा उपयोग करून जास्त कार्बन स्थिरीकरणांमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावते. तसेच, दीर्घकालीन कार्बन साठवण्यामध्ये वनस्पतींना हातभार लावते.

पावसाळ्यात बुरशींचे अत्यंत वैशिष्ट्यपूर्ण आणि सुंदर प्रकार पाहायला मिळतात. बर्ड नेस्टकवक, जेली कवक, पफ बॉल, कोरल कवक, बायोल्युमिनसेंट कवक, कीटकांवर वाढणारी झोंबी बुरशी असे अनेक वैविध्यपूर्ण कवकांचे गट पाहावयास मिळतात. सामान्यतः दिसणार्‍या बुरशींमध्ये छत्री किंवा टोपीसारखा एक अवयव किंवा ‘स्पोरोकार्प’ दिसून येतो, ज्यामध्ये अनेक बिजाणू पाहावयास मिळतात. कवक हे वेगवेगळ्या रंगाचे आकाराचे पाहावयास मिळतात. त्यांना एक विशिष्ट पोत आणि वाससुद्धा असतो. छत्रीसारख्या दिसणार्‍या अवयवाच्या खालच्या बाजूला वेगवेगळ्या प्रकारची छिद्रे आढळून येतात आणि यामध्येच बिजाणूंची निर्मिती होते. या बिजाणूचा प्रसार हवा, पाणी, प्राणी, कीटक किंवा इतर नैसर्गिक घटकांद्वारे केला जातो.

कवकांनी बिजाणूच्या प्रसारणासाठी अनेक पद्धती विकसित केल्या आहेत. कवकांमध्ये आढळून येणारा एक अत्यंत आकर्षक गट म्हणजेच कीटकांवर वाढणारी ‘झोंबी फंगस.’ विशेषतः मुंग्या, पतंग, झुरळ आणि इतर लहान कीटकांच्या वर परजीवी म्हणून वाढते. या गटातील कवकांचा बीजाणू कीटकांच्या शरीरात प्रवेश करतो आणि हळूहळू त्या कीटकांच्या मेंदूवर नियंत्रण मिळवतो. एकदा का मेंदूवर नियंत्रण मिळाले की, कवक कीटकाला आपल्या इच्छेप्रमाणे वागवतो. योग्य प्रमाणात वाढ झाल्यानंतर कवक कीटकाला झाडाच्या उंच फांदीवर चढायला भाग पाडतो आणि त्याला झाडाच्या फांदीला घट्टपणे चावण्यास प्रेरित करतो. या प्रक्रियेत कीटक मरण पावतो आणि कवकांची वाढ होण्यास सुरुवात होते. कवक कीटकाला स्वतःला अनुकूल अशा ठिकाणी घेऊन जातो की, जेथून त्याच्या बिजाणूंचा प्रसार हा जास्तीत जास्त ठिकाणी होऊ शकेल.

सामान्य बुरशीसारखे न दिसणारे काही कवकसुद्धा आपल्याला पावसाळ्यात पाहावयास मिळतात. यातीलच एक प्रकार म्हणजे, प्रवाळासारखे दिसणारे कवक ज्याला ‘कोरल मशरूम्स’ असे संबोधले जाते. या गटातील फळधारी अवयव हा एकेरी किंवा शाखायुक्त प्रवाळांसारखा दिसतो. भर पावसात दिसून येणार्‍या जेलीप्रमाणे मऊसर आणि लवचिक शरीररचना असणारा कवक ज्याला सामान्यतः ‘जेली कवक’ म्हणून संबोधले जाते. पावसाळ्यात बुरशी एक आकर्षक गट तयार करतात आणि वेगवेगळ्या अधिवासात तेजस्वी रंगांमधून, वेगवेगळ्या रचनात्मक स्वरूपांसह त्यांची उपस्थिती अधोरेखित करतात.

 

कवकांच्या दुनियेतला अजून एक अत्यंत आकर्षित गट म्हणजेच ‘बायोल्युमिनसेंट कवक.’ हे कवक अंधारात स्वतःहून प्रकाशमान होतात. पश्चिम घाटात आणि ईशान्य भारतात या कवकांचे अस्तित्व नोंदवले गेले आहे. विशेषतः सह्याद्रीच्या पर्वतरांगा महाराष्ट्र, कर्नाटक, गोवा, केरळ येथील जंगलांमध्ये बायोल्युमिनसेंट कवकांच्या काही प्रजाती पाहावयास मिळतात. हिरवट, निळसर किंवा लाल रंगाचा प्रकाश या कवकांमधून प्रकाशित होताना दिसून येतो. या प्रकाशाचा उपयोग कीटकांना आकर्षित करण्यासाठी आणि बीज प्रसारणासाठी केला जातो.

माणसाच्या सडलेल्या बोटांसारखे दिसणारे ‘डेड मेन्स फिंगर’ हे कवकसुद्धा अत्यंत वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. हे कवक गडद किंवा करड्या रंगाची उभट आणि जाडसर बोटांप्रमाणे जमिनीतून किंवा झाडांच्या खोडातून उत्पन्न होताना दिसून येतात.

एखाद्या लहान पक्ष्याच्या घरट्याप्रमाणे दिसणारे एक गोंडस कवक म्हणजेच ‘बर्ड नेस्ट फंगस.’ या कवकांची रचना ही एखाद्या पक्ष्याच्या घरट्याप्रमाणे असून त्यात गोल आकाराच्या अवयवांमध्ये असंख्य बिजाणू तयार केले जातात. या बिजाणूंना एका पातळ पारदर्शी आवरणाने संरक्षित केले जाते. बीजांची योग्य वाढ झाल्यानंतर पावसाचे थेंब या आवरणावर पडतात आणि बीजांचा प्रसार होतो. यातील बीज हे दोन मीटर उंचीवर उडून जातात आणि त्यांचा प्रसार घडून येतो.