कोकण किनार्‍याचे ‘तेल’कट रहस्य

आपल्या मौल्यवान सागरी परिसंस्थेच्या काळजीत असणारी एक नागरिक म्हणून मला नुकतेच एक धक्कादायक सत्य समजले. हे अदृश्य धोकादायक सत्य लपले आहे, भारताच्या किनारी पाण्यात. आपण अनेकदा प्लास्टिक प्रदूषण आणि मोठ्या तेलगळतीबद्दल ऐकतो. परंतु, अलीकडच्या अभ्यासाने आजवर दुर्लक्षित राहिलेल्या एका पर्यावरणीय समस्येवर प्रकाश टाकला आहे. ही पर्यावरणीय समस्या म्हणजे लहान-मोठ्या मासेमारी जहाजांमध्ये वापरलेल्या वंगण तेलाची (णीशव र्ङीलश जळश्र) अयोग्य पद्धतीने लावली जाणारी विल्हेवाट. महाराष्ट्रातील कोकण प्रदेश हा सुंदर किनारपट्टीसाठी आणि मासेमारी समुदायासाठी प्रसिद्ध आहे. हा समुदाय या समस्येच्या केंद्रस्थानी आहे.

कोकणाचा किनारी प्रदेश त्याच्या पर्यावरणीय संवेदनशीलतेसाठी आणि भविष्यातील आर्थिक जडणघडणीसाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे. या आर्थिक जडणघडणीमधून मत्स्य व्यवसाय क्षेत्राला वाढत्या मागणीच्या दबावाला तोंड द्यावे लागत आहे. मासेमारी बोटींवरील इंजिन तेल बदलण्यासारखी वरकरणी निरूपद्रवी वाटणारी गोष्ट प्रदूषणाच्या एका मोठ्या स्रोताचा भाग बनत आहे. पुणे येथील ‘गोखले इन्स्टिट्यूट ऑफ पॉलिटिक्स अ‍ॅण्ड इकोनॉमिक्स’मधील ‘सेंटर फॉर सस्टेनेबल डेव्हलपमेंट’च्या पूजा साठे आणि श्रुती घाग यांच्या नवीन संशोधनाने याच स्रोतावर प्रकाश टाकला आहे. त्यांनी रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील 14 प्रमुख मासेमारी केंद्रांवर (फिश लॅण्डिंग सेंटर्स) 160 मच्छिमारांचे सर्वेक्षण केले असता, एक चिंताजनक सत्य समोर आले. हे चिंताजनक सत्य काय, तर अंदाजे 32 टक्के जहाजे हे वंगण तेल थेट समुद्रात सोडत आहेत. मच्छीमार हे बोटीमध्ये लुब किंवा इंजिन ऑईल टाकतात. विहित कालावधीनंतर हे इंजिन ऑईल बदलावे लागते. अशावेळी वापरलेले इंजिन ऑईल म्हणजेच वंगण तेल बहुतांश मच्छीमारांकडून समुद्रात फेकले जाते. ज्यामुळे सागरी प्रदूषण वाढते. ‘ओशन’ या प्रकल्पासाठी 2023 साली केलेल्या सर्वेक्षणामध्ये समोर आले आहे की, एका मोठ्या जहाजामध्ये 15 लीटर इंजिन ऑईल भरले जाते. त्यापैकी दहा लीटर वंगण तेल ज्याला ‘जळके ऑईल’ही म्हणतात, ते वापरानंतर उरते. तर छोट्या बोटींमध्ये 7.5 लीटर इंजिन ऑईल भरल्यानंतर त्यातून 6.7 लीटर वंगण तेल उरते. आता महाराष्ट्रात सुमारे 19 हजार नोंदणीकृत जहाजे आहेत आणि या जहाजामधून वापरण्याजोगे न राहिलेले किमान सहा लाख लीटर वंगण तेल हे समुद्रात टाकले जात आहे.

हे असे का घडत आहे? यांची काही प्रमुख कारणे या अभ्यासातून समोर आली आहेत. प्राथमिक बाब म्हणजे, वंगण तेलाच्या दूषिततेच्या गंभीर पर्यावरणीय परिणामांबद्दल जहाज चालकांमध्ये जागरूकतेचा अभाव आहे. अनेक चालकांना पर्यायाने मच्छीमारांना त्यांच्या हातून घडणार्‍या प्रदूषणाची जाणीवच नाही आहे. दुसरे म्हणजे पर्यायांचा अभाव. मच्छिमारांकडे या प्रदूषणकारी तेलाच्या संकलनासाठी आणि विल्हेवाटीसाठी योग्य सुविधा उपलब्ध नाही आहेत. या तेलाच्या विल्हेवाटीसाठी सहन करावा लागणारा आर्थिक खर्च यात महत्त्वाची भूमिका बजावतो. ज्यामुळे हे प्रदूषणकारी तेल थेट समुद्रात टाकणे, हाच पर्याय त्यांना अधिक सोयीचा वाटतो. मात्र, वंगण तेलाच्या प्रदूषणाचे दूरगामी परिणाम आहेत.

वंगण तेलामुळे सागरी वातावरणात कायमस्वरूपी हायड्रोकार्बन्सचा साठा होतो. ज्यामुळे पाण्याची गुणवत्ता खालावते आणि दीर्घकालीन पर्यावरणीय असंतुलन निर्माण होते. तसेच, सागरी जीवांमध्ये जैव-संचित (लळे-रलर्र्लीाीश्ररींश) होऊ शकते, ज्यामुळे मानवी आरोग्यावर प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष धोका निर्माण होतो. विशेषतः जे समुदाय समुद्री अन्नावर अवलंबून आहेत, त्यांच्यावर हा परिणाम जाणवू शकतो. विषारी अभ्यासक्रमांनी (ढेुळलेश्रेसळलरश्र र्ीीींवळशी) तर असेही सिद्ध केले आहे की, वंगण तेलाचा माशांच्या प्रजातींवर प्राणघातक परिणाम होऊ शकतो. परंतु, आम्ही केलेला अभ्यास केवळ समस्या ओळखण्यापुरत्या मर्यादित नव्हत्या, तर त्यातून उपाययोजनांवरदेखील भर दिला गेला. उपाययोजनांचा एक भाग म्हणून आम्ही व्यावहारिक आणि मोजमाप करता येईल असे फ्रेमवर्क प्रस्तावित केले आहेत; ज्याचे प्रायोगिक तत्त्वावर पायलट प्रोजेक्ट्सही राबवले आहेत. यामध्ये ‘ऑईल कलेक्शन एन्व्हायरन्मेंटल अ‍ॅक्शन नेटवर्क’ (जउएअछ) सारख्या उपक्रमामध्ये वंगण तेलासाठी विकेंद्रित संकलन आणि पुनर्वापर प्रणालीचा समावेश आहे. हे नेटवर्क मासळी उतरवणार्‍या केंद्रांना पुनर्वापर सुविधांशी जोडते, योग्य विल्हेवाट सुनिश्चित करते आणि ‘परिपत्रक अर्थव्यवस्थे’ला (लळीर्लीश्ररी शलेपेाू) प्रोत्साहन देते. दूषित वंगण तेलातून पुनर्प्राप्त केलेले तेल औद्योगिक पुरवठा साखळीत पुन्हा समाविष्ट करणे, हादेखील त्याचा एक भाग. अशा पद्धतीने काम करणार्‍या ’जउएअछ’ या मॉडेलचे भागीदार रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील 12 सक्रिय स्थानिक तरुण आहेत. महत्त्वाची बाब म्हणजे, या उपक्रमात व्यापक जागरूकता आणि क्षमता-बांधणी मोहिमांचादेखील समावेश आहे. मच्छिमारांना सुरक्षितरित्या तेल हाताळणीचे प्रशिक्षण देणे, स्थानिक भाषांमध्ये शैक्षणिक साहित्य वितरीत करणे आणि पर्यावरणीय साक्षरतेला प्रोत्साहन देण्यासाठी शाळांना सहभागी करून घेणे. या उपक्रमाअंतर्गत रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील 22 शाळांमध्ये सागरी प्रदूषणामुळे होणार्‍या तोट्यांबद्दल जागरूकता कार्यक्रम आयोजित करण्यात आले होते. व्यावहारिक उपायांना समुदाय सहभागासह जोडणारा हा सर्वांगीण दृष्टिकोन वंगण तेलापासून होणारे सागरी प्रदूषण हाताळण्यासाठी एक शक्तिशाली मॉडेल प्रदान करत आहे.