कुटुंब व्यवस्था : गरज व पूर्तता

अत्यंत प्राचीन व तितकीच महत्त्वाची एक व्यवस्था म्हणजे आपली कुटुंबसंस्था. आपण सगळेच या संस्थेचे सदस्य आहोत व हीच संस्था आपल्या मानसिक, भावनिक, आर्थिक, शारीरिक, लैंगिक व सामाजिक गरजा एकाच छताखाली पूर्ण करीत असते. खरेतर, प्रत्येक मुलाची पहिली शाळा ही त्याचे कुटुंब असते. सामाजिकीकरणाची प्रक्रियादेखील याच व्यवस्थेतून सुरू होत असते. धर्म, रितीरिवाज, संस्कृती, भाषा प्रकटीकरणाच्या पद्धती, नातेसंबंधांची ओळख व जोपासना, सामाजिकीकरण व अगदी भावभावनांचे व्यवस्थापनदेखील याच शाळेत प्रत्येक मूल शिकत असते. स्नेह, त्याग, समर्पण, सहकार्य, संयम, कृतज्ञता, सेवाभाव, प्रसंगी माघार घेणे, ही कुटुंबव्यवस्थेचे जतन व संवर्धन करण्यास पूरक मूल्येही याच कुटुंबसंस्थेतून आपण शिकत असतो.कुटुंबसंस्था बजावत असलेली भूमिका व पार पाडत असलेल्या जबाबदार्‍या, तसेच यामुळे आपल्या गरजांची होत असलेली पूर्तता पाहता, या व्यवस्थेचे महत्त्व आपल्या सगळ्यांनाच आहे, हे नक्की.

समान पातळीवरून तरल नाती निर्माण करण्याची कौशल्ये व नात्यांचा आदर या दोन गोष्टीदेखील आपण याच व्यवस्थेतून शिकत असतो. आपले वैवाहिक आयुष्य हे सकस, तरल व समृद्ध असावे, आयुष्यात चांगला मित्रपरिवार, नोकरी-व्यवसायाच्या ठिकाणी चांगले व सौहार्दपूर्ण संबंध असावे, या करिताही आपली जडणघडण याच व्यवस्थेतून होत असते. कुटुंबव्यवस्था शाबूत व क्रियाशील राहण्याच्या दृष्टिनेदेखील ही मूल्ये महत्त्वाची आहेतच.असे म्हणतात, धर्म हा आपल्या आयुष्यात ‘स्पीड ब्रेकर’ सारखे काम करतो. मनाचे स्वास्थ्य जपण्यात व समोर उभ्या ठाकलेल्या अडचणी, प्रश्न व समस्या सोडविताना मन शांत ठेवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावित असतो. आयुष्य जगताना, अगदी दैनंदिन स्तरावर आपल्याला अनेक संकटे व आव्हानांचा सामना करावा लागतो. आपल्या प्रश्नांची उत्तरे शोधताना, मनाचा तोल सांभाळणे, अत्यंत आवश्यक असते. याच व्यवस्थेतून आपण आपला धर्म शिकतो. सण-उत्सव साजरे करणे, त्या निमित्ताने आपल्या खाद्यसंस्कृतीचा आस्वाद घेणे, आपली संस्कृती, रितीरिवाज समजून घेणे, आपली वेशभूषा, भवन या निमित्ताने साजेसे ठेवणे, कुटुंबीयांसह सांघिक काम, जबाबदार्‍या पार पाडणे, नातेवाईक, मित्रपरिवार यांचे आपल्या घरात स्वागत करणे. तसेच, पूजा, जप, ध्यान, साधना, स्तोत्र-मंत्रपठण इ. गोष्टी या मनातील सकारात्मकता, काटकता व सजगता वाढीस लावण्यास मदत करीत असतात. भावी जीवनाचा रोडमॅप तयार करण्याकरिता ही त्रिसूत्री अत्यंत महत्त्वाची असते. जसे एकत्रित भोजन घेणारे कुटुंब आनंदी असते, तसेच एकत्रितपणे धर्माचे पालन करणार्‍या कुटुंबास उत्तम मन:स्वास्थ्य लाभत असते, हे नक्की.

मुख्य म्हणजे, आपले पालक एकमेकांशी कसे वागतात? याचा मुलांच्या मानसिकतेवर दूरोगामी परिणाम होत असतो व ते आपल्या भावी आयुष्यात जोडीदाराचा स्वीकार कसा करणार, हे ठरते. कुटुंब व विवाहव्यवस्था या एका नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. त्यामुळे, दोन्ही व्यवस्था या सक्षम व सुदृढ राहाव्यात याकरिता याच व्यवस्थेतून दैनंदिन स्तरावर काम केले जात असते.याच व्यवस्थेतून आपल्या गरजा व मागण्या याचेही भान राखण्याची कौशल्ये आपण शिकतो. कुटुंबाचे अर्थकारण, सदस्यांमधील अर्थभान व काटकसर या शब्दांचा व्यवहारातील अर्थ याच व्यवस्थेत शिकला व शिकविला जातो. अर्थातच, या बाबी कृतीतून व दैनंदिन व्यवहारातून सदस्य शिकत असतात. आयुष्याचे गणित हे बिनचूक सोडविण्याचे हे कसब यानिमित्ताने ही व्यवस्था शिकविते.ज्यांना समायोजनाचे महत्त्व समजते, त्यांच्या आयुष्यातील अनेक प्रश्न, समस्या, अडचणी या निर्माण होण्यापूर्वीच संपतात. पानात वाढलेली भाजी अळणी असली, तरीही वाद न घालता, शांतपणे खाणारी व्यक्ती ही उत्तम समायोजन करणारी असते. आपल्या आयुष्यातील अनेक कटू प्रसंगात समायोजन केल्यास त्यांची धार कमी होते. समायोजन करणारी व्यक्ती ही विचारात व कृतीत लवचिकता राखणारी असते. मुख्य म्हणजे, आहे त्या परिस्थितीत समाधान मानणारी असते. ही महत्त्वाची शिकवणही याच व्यवस्थेतून दिली जाते.

पूर्वी आपल्याकडे एकत्रित कुटुंबपद्धती होती. मात्र, काळाच्या ओघात कुटुंबरचनेत बदल होत गेले व याचा थेट परिणाम हा कौटुंबिक व सामाजिक नात्यांवर होऊ लागला. मुख्य म्हणजे, या अवस्थांतरादरम्यान ‘स्वकेंद्रित व भोगवादी वृत्ती’ सुद्धा वाढीस लागत असल्याचे दिसू लागले. या दोन गोष्टी मात्र या संस्थेच्या संवर्धनास बाधा आणणार्‍या आहेत.कुटुंबव्यवस्थेचे महत्त्व व ही व्यवस्था पार पाडीत असलेल्या जबाबदार्‍या पाहता, आपण सगळ्यांनीच ही व्यवस्था अधिक सक्षम, क्रियाशील व तिच्या सर्व भूमिका, जबाबदार्‍या पार पडण्यास सज्ज असेल, याचा प्रयत्न केला पाहिजे. आज समाजात मांडले जाणारे नको ते विमर्श, कुटुंबसंस्थेवर येऊन आदळणारी बाह्य संस्कृतीतील आव्हाने व भावी पिढी घडविताना काही प्रसंगी होणारे दुर्लक्ष यावर आपण काम करणे आज अनिवार्य आहे.आपल्या सर्व गरजांची पूर्तता करणारी ही व्यवस्था आजही डौलाने उभी आहे. सकस व परिपूर्ण व्यक्ती घडविणार्‍या या व्यवस्थेचे, परदेशातील लोकांना मोठे कुतूहल आहे. ही व्यवस्था अधिक सक्षम, क्रियाशील व्हावी याकरिता आपले सामूहिक प्रयत्न मात्र अधिक दमदार होणे आवश्यक आहे.

 

स्मिता कुलकर्णी