अग्निवत् आश्रयेत्? (हे हिंदुनृसिंहा प्रभो शिवाजी राजा) कवितेचा आशय...

 

स्वा. विनायक दामोदर सावरकरांची कविता? मुळात ‘कविता’ या शब्दाचा अर्थ तो काय? मूळ आदीश गजानन! त्यास कवींना ‘कवी:’ हे ब्रीद लावून त्याचा गौरव जो केला जातो, तिथे कवी या शब्दाचा अर्थ कविता रचणारा तो असा मर्यादित आहे का? छे! कवी म्हणजे बुद्धिमान! आपले मराठी शब्द हे आपल्या संस्कृतीच्या प्राचीनत्वामुळे अनवधानाने अशा दिव्य अर्थांना आपलेसे करीत-करीत अगदी त्यांना मानवी मर्यादेत बसवतातच! जसे आद्यकवी हे श्री गजानन! श्री विघ्न विनायक तसे आजचे अद्यतन कवी म्हणजे स्वातंत्र्यविनायक. महापुरुषांचे चरित्र हे कळायला मुळात दुर्बोध! त्यांचे विचार हे विवेकाच्या मुशीतून आलेले त्यामुळे सर्वसामान्यांचा स्वार्थ हा काही त्या अग्नीत हात घालण्यास धजत नाही. होतं असं की, समजत तर सगळं असतं. पण, कृतीत काही ते उतरत नाही. अशावेळी चाणक्य म्हणतो तसं ‘अग्निवत् आश्रयेत’ असं म्हणत त्या चरित्राच्या धगेत ऊब घेत; शक्य झाली तर आपली संसाराची भाकरी भाजून घेण्यास जनसामान्य कमी करीत नाहीत!

तात्याराव, अख्ख्या देशास सावरणारे म्हणूनच की काय सावरकर! असे युगपुरुष एकटे असतात. तत्त्वानुगामी असतात. त्यास जवळचं असं फारसं कुणी लाभत नाही. कारण, सत्याच्या मार्गाने चालणारे त्यांच्यासारखे विरळेच. या मार्गाने चालताना त्यांना आधार असतो तो म्हणजे तेजाचा! ऊर्ध्वगामी तत्त्वाचा! अग्नी हा पावक आहे. शुद्ध करणारा आहे. प्रलयंकाली सारं जगत् भस्म करणारा आहे. पण, ज्यांच्यामध्ये सत्य हे प्रतिष्ठित झालेलं आहे, त्यांच्यासाठी मात्र तो शीतल आहे. कल्याणकारी आहे. अशा लोकांना तो आपलासा वाटतो. कारण, हेतूच्या शुद्धीमुळे ते त्या अग्नितत्वाशी एकरूप झालेले असतात. त्यामुळे सहजच हात पोळण्याचा दोष अग्नीला जात नाही.या अग्नीचे दोन गुण - तेज आणि उष्णता. या महापुरुषांचे सुद्धा तेच! दाहक प्रखरता ही त्यांच्या आचारात दिसते ती स्वतःसाठी. कर्तव्य कठोरतेची! आणि इतरांना मात्र ऊब जाणवते. दुसरं ते तेज! हे तेज त्यांच्या बुद्धीत मुरतं आणि भावनेच्या परिपूर्ण प्रगल्भतेतून प्रतिभेच्या रुपाने बाहेर पडतं. हे खरं कवित्वं. ज्यामध्ये असतो काळाचा अभ्यास. कठोपनिषदात सांगितलेलं श्रेयस! तिथे मनास ठणकावून सांगितलं जातं की, जोपर्यंत निजमातृविमोचनाच्या ध्येयाची, कर्तव्यांची इतिश्री होत नाही तोपर्यंत हे मना, तुला सुखाचा अधिकार नाही. अशा वेळी सावरकरांसारखे योगमार्गी पुरुष त्यांच्या आधी येऊन गेलेल्या आणि तद्वतच महान कार्याची उभारणी केलेल्या ज्ञानवृद्ध, पराक्रमी राजर्षीस सहज हाक मारतात ती अशी..

 

 

 

 

‘हिंदुशक्ति-संभूत’ हा शब्द एका क्षणात आपल्या आर्यांचा; आपल्या हिंदूंचा इतिहास, ती जिद्द, तो दुर्दम्य आत्मविश्वास आपल्यासमोर उभा करतो! कसं आहे ते तेज? ते आमच्या मूळ संस्कृतीच्या उदयीच्या बिंबाचं तेज आहे. सनातन तेज. इथे ‘संभूत’ हा शब्द तात्याराव वापरतात. ‘सं’ म्हणजे परिपूर्णतेने. ‘भूत’ म्हणजे असलेले, अवतरलेले! हे दीप्तती म्हणजे दीप्तीमान असं तेज. ज्याने डोळे दिपून जावेत असं तेज. परिपूर्णतेने जे आलेलं आहे असं. किती सहजतेने छत्रपतींना सावरकरांनी पूर्णावतारी केलं आहे. अनेक परकीय आक्रमणे थोपवून, त्यांना शिकवून, त्यांना उदात्त शिकवण देऊन, त्या सगळ्या अनार्यांनाही आर्य करुन टाकणारी ही हिंदुशक्ती! देवांशी स्पर्धा करणारी! अनेक देवी देवता नव्याने निर्मिणारी! नीतिमान सनातन शक्ती. तिचं परिपूर्ण तेज ज्या पुरुषात एकवटलं त्याला ही हाक!

 

 

 

 

 

 

  

 

हेच ते किल्ले जे शिवराय तहांत हरले आणि पुन्हा मोठ्या जिद्दीने दोन-तीन वर्षांत परत मिळवते झाले! त्या तळपत्या भवानीच्या जोरावर! क्षणभराची पिछेहाट ही त्यांना थांबवू शकली नाही! अनेक वेळा जरासंधा समोरून पलायन ज्यांनी केले ते यादव! पण, त्यांच्यातल्याच महत्तमाने भिमास बरोबर घेऊन शेवटी जरासंध्याचा काटा काढलाच! तद्वत शिवरायांनीही पराक्रम दाखवला. पण, आज त्या भवानी तलवारीची धार गंजली आहे. तिचा वापर होणंच बंद झालं आहे. अहिंसेच्या अतिरेकापायी आम्ही शस्त्र वापरणंच मुळी बंद केलं आणि स्वसंरक्षण करण्यासही त्यापायी अयशस्वी ठरलो आहोत. स्वातंत्र्यवीर सावरकर अंदमानत गेले, त्यावेळी अहिंसेचे तत्त्वज्ञान व त्याचा विकृत प्रसार हिंदुस्थानात झाला नव्हता. पण, अकरा वर्षांनी तुरुंगातून बाहेर आल्यावर अचानक हिंदुस्थानची ती सारी संन्यस्थ खड्गं तात्यारावांना पाहवली नाहीत. देव हा अनुकूलता देऊन यश देण्याचं काम करीत असतो. तो स्वतःहून येऊन काम करीत नाही. छत्रपतींनी सुद्धा भवानी तलवारीने चंड पराक्रम केला कोवळ्या वयात! तेव्हा कुठे ती भवानी माता त्यांच्यामागे उभी राहिली. देव हे परोक्षप्रीय असतात हे सावरकर जाणून होते.

 

ही वेदकालीन रुचा म्हणते काय तर.. अहो देव, कुणाशी सख्य करतात? तर जो पराक्रम करून कष्ट करून श्रान्त झाला आहे अशांचीच. अवलंबित्व मग ते त्या देवावर सुद्धा का असेना! उत्क्रांती क्रमात चूकच! हे योगशास्त्रातलं दिव्य तत्त्वज्ञान तात्याराव किती सहजतेने सांगताना दिसतात. हेच तत्त्वज्ञान सांगताना त्यांना आज मनस्वी दुःखही होत आहे. हे गडकोट जंजिरे आज भंगले आहेत. सार्‍या प्रांताच्या राजधान्या ज्या होत्या त्यांची आज जंगले झाली आहेत. उज्जैन या शहरास राजधानीचे शहर ठरवण्यास स्वातंत्र्यवीरांची संमती होती. कारण, त्याचा गौरवशाली इतिहास. पण, आज अख्खा हिंदुस्थानच दास्यत्वात खितपत पडला आहे आणि ओढून ताणून किती मंगले, शुभ गोष्टी समोर आणण्याचा प्रयत्न मनाने केला तरी या परदास्यतेपाई त्या सार्‍या मंगलांचाच पराभव होताना दिसत आहे आणि महाराज, मी तुम्हाला हाक मारतोय खरा, पण या परिस्थितीमध्ये जगण्याची सुद्धा लाज वाटते आहे! हीच गोष्ट तात्याराव नारो शंकराचे देवालय आणि बाजीप्रभू देशपांडे यांच्या पोवाड्यातही बोलून दाखवतात. महापुरुषांचे विचार खरोखरच अभेद असतात. ते खरे असतात. त्यामुळे ही मनाची दुरुस्ती त्यांना काव्य करताना वेगवेगळ्या कवितांमध्ये करावी लागत नाही. बाजीप्रभूच्या पोवाड्यात सावरकर हाच मार्मिक प्रश्न आपल्या सगळ्यांना विचारतात...

 

 

हे तुमचे आपले पूर्वज इतके पराक्रमी आणि आम्ही आज असे तलवार म्यान करून! आणि हाक शिवाजी महाराजांना? कशी मारु ही हाक? त्यांच्या डोळ्यात डोळे घालून आम्हास पाहतात तरी येईल का? अशावेळी स्वातंत्र्यवीर सावरकरांसारखा अयाचित, निर्व्याज, निष्काम योगी सरतेशेवटी छत्रपतींकडे काही मागण्यास निघाला आहे. स्वतःसाठी नव्हे हिंदूंसाठी तुमच्या आमच्यासाठी! काय मागत आहेत विनायकराव सावरकर?

 

 

शुद्धीची सगळ्यात सर्वोत्तम अशी अभिव्यक्ती म्हणजे यतीवर मान्य संतांची त्यास मिळालेली दाद! शिष्य गुरूंना त्याची शुद्धी कशी? आचरण योग्य होते आहे ना? असे विचारतो तेव्हा त्याची ती पवित्र चर्या पाहून गुरुजन कृतकृत्य होऊन मान डोलावतात. अशी ही शिवरायांच्या आचरणातली शुद्धी ही त्यांच्या हेतूंमध्ये लपली होती. हा हेतू होता ईश्वरी सत्तेचे अधिष्ठान सार्‍या हिंदुस्थानात आणण्याचा. स्वार्थाचा नव्हे परार्थाचा! स्वस्मै स्वल्पं परार्थाय सर्वस्वम्! छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपलं साम्राज्य रामदासांच्या चरणी वाहिलं होतं आणि हे श्रींच राज्य म्हणून राज्य सांभाळण्याचं काम ते करीत होते. त्यासाठी रक्ताचे पाणी करीत होते. हा हेतू! ही निस्वार्थता सावरकर मागत आहेत! अधिष्ठान म्हणून! योगशास्त्रातली दृढभूमी ती हीच! त्यानंतर ते मागतात ती बुद्धी! ती बुद्धी जिने अवघ्या सोळाव्या वर्षी तोरणा सर केला! ती बुद्धी जिने वैयक्तिक जीवनात शिवरायांना त्यांच्या मातेचा भोळा शिवबा राहू दिलं आणि राष्ट्रीय पातळीवर, स्वराज्याच्या पातळीवर बादशाहीच्या पाच शाह्या झुलवंत ठेवल्या! अशी विलक्षण बुद्धिमत्ता! सावरकर म्हणत आहेत की, असे अनेक जण आमच्यापैकी भाबडेच राहिले तरी चूक नाही, पण भाबड्या मनाला आधार बुद्धी आणि विवेक देत असतात. तो मात्र आपण छत्रपतींकडून मागून घेऊ. हा विवेक हा की, वैयक्तिक जीवनातल्या अध्यात्माच्या आणि पाप-पुण्याच्या कल्पना या राष्ट्रीय पातळीवर बदलत असतात!


राष्ट्रीय पातळीवर कूटनीती! जी खलास पार बुडवून टाकते, ती औरंगजेबास शह-काटशह देणारी कूटबुद्धीच सावरकर छत्रपतींकडे मागत आहेत. बल मागत आहेत कष्टाळू लोकांचे जीवन सुसह्य करण्यासाठी. असं छत्रपतींच बळ, अशी शक्ती, जी बलोन्मत्त म्हणून जे झाले, त्यांना त्यांच्याहून अधिक बल दाखवून त्यांना वठणीवर आणती झाली.शेवटी मागत आहेत एकमंत्र! मननात् त्रायते इति मन्त्रः मनन केल्याने जो तारतो तो मंत्र! अशा वेळी ‘धारणासू योग्यत: मनस:’ या तत्त्वानुसार मनाची योग्यता मननाने, त्या धारणेने वाढत असते. ते अधिक बलिष्ठ आणि अधिक तेजस्वी होत असतं. पण, मंत्र मात्र योग्य हवा. तोच समर्थांनी त्यांच्या अख्ख्या चरित्रातून उलगडून दाखवलेला समर्थतेचा मंत्र! एकाकी लढण्याचा मंत्र! कष्ट सोसण्याचा मंत्र! निरपेक्षतेचा मंत्र! वैयक्तिक आयुष्यात अभिलाषशून्यता आणि त्याचबरोबर राष्ट्रीय आयुष्यात समृद्धीचा मंत्र! बलवत्तर बनण्याचा मंत्र! त्या सर्वोदयी विवेकाचा मंत्र! सामान्य मनुष्य अग्निस भितो. अन्न रांधायला, शेकोटी करायला व उदबत्ती लावण्यासाठीच काय तो अग्नीस आवाहन जे करावयाचे ते करतो. पण, सावरकरांनी मात्र तो कठोपनिषदातला लोकदिमग्निम् ओळखला. तो शिवरायांमध्ये शोधला. त्याचं त्यांनी आवाहन केलं. त्यांना तो प्राप्त झाला. त्या अग्नितच ते विलीन झाले. तेजाची सांगता ही त्याच्यातच व्हायची. आपण मात्र किती वेळ ‘अग्निवत् आश्रयेत्’ हे पालुपद बाळगायचं हे मात्र आपणच ठरवायला हवं.

आदित्य शेंडे