परदेशी पशुपक्ष्यांचा व्यापार मोकाट

गेल्या वर्षभरात परदेशी (एक्झॉटिक) पशुपक्ष्यांच्या जप्तीची काही गंभीर प्रकरणे उघडकीस आली आहेत. ‘महसूल गुप्तचर संचलनालया’ने जून महिन्यात मुंबईतून २५० हून अधिक परदेशी पशुपक्ष्यांना ताब्यात घेतले होते. यामध्ये मादागास्कर येथील दुर्मीळ असा ‘व्हाईट-ब्लॅक रुफेड लेमूर’ आणि सल्फर-क्रेस्टेड कॉकटाटोस, आफ्रिकन व बर्मीज पोपट, गलाह काकाटाटोस यासारख्या काही परदेशी पोपटांच्या प्रजातींचा समावेश होता. याशिवाय मे महिन्यामध्ये गोरेगावच्या आरे वसाहतीत आफ्रिकन कुळाचा ‘बॉल पायथन’ मृतावस्थेत आढळून आला होता. ‘भारतीय वन्यजीव संरक्षण कायदा, १९७२’ अंतर्गत भारतीय वन्यजीवांना संरक्षण देण्यात आले आहे. त्यांची शिकार आणि तस्करी करण्यावर कायदेशीर बंदी आहे. मात्र, परदेशी जीवांना पाळण्यापासून त्यांच्या खरेदी-विक्रीच्या व्यवहारावर सद्यस्थितीत देशात कोणत्याही प्रकारचे कायदेशीर बंधन नाही. जगभरात होणार्‍या परदेशी वन्यजीवांच्या तस्करी व व्यापाराने धोक्याच्या पातळीचे टोक गाठले आहे. त्याला आळा घालण्यासाठी वेगवेगळ्या देशांनी एकत्र येऊन ‘कनव्हेन्शन ऑन इंटरनॅशनल ट्रेड इन एनडेंजर्ड स्पिसीज ऑफ वाईल्ड फौना अ‍ॅण्ड फ्लोरा’ (सायटिस) अंतर्गत संरक्षित वन्यजीवांची यादी तयार केली आहे. या यादीमध्ये समाविष्ट असलेल्या वन्यप्राण्यांच्या जागतिक तस्करीवर बंदी आहे. भारतातील पाणमांजरांच्या दोन प्रजाती आणि स्टार कासवांचा नुकताच या यादीत समावेश करण्यात आला आहे. प्राणी पाळण्याच्या आवडीचे बळी बहुतांश वेळा परदेशी पशु आणि खासकरून पक्षी ठरतात. या जीवांना खरेदी केल्यानंतर त्यांना पाळणे मुश्किल झाल्यास त्यांची जवळपासच्या हरितपट्ट्यात सुटका केली जाते. आरेमध्ये आढळलेला ‘बॉल पायथन’ याचे एक उदाहरण आहे. मात्र, अशाप्रकारे बाहेरच्या पर्यावरणातील वन्यजीव आपल्या पर्यावरणात सोडणे, हे आपल्या स्थानिक जैवविविधतेशी खेळण्यासारखेच आहे. कारण, एखादा परदेशी जीव आपल्याकडील स्थानिक जैवसाखळीचा भाग झाल्यास तो ती उद्ध्वस्त करून तिचे अनुवांशिक चक्र बिघडविण्याचे काम करतो. त्यामुळे परदेशी प्राण्यांच्या खरेदी-विक्रीपासून त्यांना पाळण्यासंदर्भात कायद्याची चौकट निर्माण होण्याची आवश्यकता निर्माण झाली आहे.

बंदी नको, नियंत्रण महत्त्वाचे