वेदांचे पर्यावरणपूरक व्यापक विचार

 ऋग्वेदात देखील ’यूयं हि ष्ठा भिषजो मातृतमा!’असे व्यक्त करीत जलास हे औषध व सर्वश्रेष्ठ माता मानले आहे. याचेच कारण आहे की, निसर्गोपचार किंवा आयुर्वेदशास्त्रात उष्ण, शीतल, कोमट अशा पाण्याचा प्रयोग करीत रुग्णांवर चिकित्सा केली जाते.पाण्याबरोबरच पृथ्वी तत्वाविषयीचा वेदांचा दृष्टिकोन फारच विशाल आहे. प्राणी, पक्षी व वनस्पतींना आधार मिळतो, तो भूमीद्वारेच! म्हणूनच सर्वप्रथम वेदाने भूमीला ‘माता’ म्हणून संबोधले आहे. ‘माता भूमि: पुत्रोऽहं पृथिव्या:।’ म्हणजेच भूमी ही माझी माता आहे आणि मी तिचा पुत्र आहे. आई आणि मुलाचे हे दृढ नातेसंबंध सतत विकसित होत राहण्याकरिता विविध ठिकाणी मांगलिक कामना करण्यात आले आहेत. यासाठीच अथर्ववेदातील पृथ्वी (भूमी) सूक्त हे सर्वाधिक महत्त्वाचे मानले जाते. यात आलेले एकूण ६३ मंत्र हे स्वदेशभक्तीबरोबरच पृथ्वीच्या उपकारांचे वर्णन करणारे आहेत. यातील २६व्या व ४२व्या मंत्रांमध्ये ‘पृथिव्या अकरं नमः व भूम्यै नमोऽस्तु!’ अशा शब्दांत भूमिमातेला नमस्कार केला आहे. यावरूनच ’वंदे मातरम्’ची संकल्पना उदयास येते.

पर्यावरणाच्या दृष्टीने पृथ्वी ‘विश्वंभरा’ (सर्वांचे भरण-पोषण करणारी), ‘वसुधानी’ (विविध प्रकारच्या धन-धान्यांना सांभाळणारी), प्रतिष्ठा (सर्व प्रकारच्या वस्तू व पदार्थांचा आधार असलेली), ‘हिरण्यवक्षा’ (आपल्या वक्षस्थळी सोने-चांदी इत्यादी धातूंना धारण करणारी), ‘जगतो निवेशनी’ (जड व चेतन जगता लाल चे स्थान असलेली) या विविध विशेषणांनी परिपूर्ण असलेली ही भूमी आम्हां सर्वांना धन-ऐश्वर्याने परिपूर्ण करो, अशी कामना करण्यात आली आहे. तसेच ही भूमिमाता ग्रीष्म, वर्षा, शरद, हेमंत, शिशिर, वसंत या सर्व ऋतूंमध्ये आमच्या कामना पूर्ण करणारी ठरो, अशी प्रार्थना देखील व्यक्त होते. या भूमीमातेच्या कुशीत राहत, आम्ही ही तिची लेकरे शारीरिक व मानसिकदृष्ट्या निरामय होत सर्व प्रकारच्या आजारांना परतून लावणारे ठरोत. यजुर्वेदात (३६/१७) आलेल्या शांतिपाठात द्युलोक, अंतरिक्ष, पृथ्वी, जल, औषधी, वनस्पती आणि जगातील इतर दिव्य तत्वे शांतिदायक व समन्वित भाव बाळगणारे ठरोत आणि तीच शांतता माझ्यामध्ये देखील समाविष्ट हो, अशीच कल्पना करण्यात आली आहे. ऋग्वेदातील पहिल्या मंडळातील मधुसूक्तात दिवस-रात्र, औषधी, वनस्पती, नद्या, समुद्र तसेच मातीची धूळ या सर्व बाबी सर्व प्राणी समूहासाठी मधुमय म्हणजेच गोड असोत, असा भाव व्यक्त होतो.

वैदिक शांतिप्रकरणात बहुतांश मंत्र हे यजुर्वेदातून आले आहेत. त्यात वायू सुव्यवस्थित वाहत राहो, सूर्याचा दाह जीवसृष्टीसाठी तापदायक न ठरता सुखकारक ठरो, पर्वतांच्या रांगा सुस्थिर राहत सर्वांसाठी अनुकूल बनोत. पृथ्वी ही अन्नधान्याने परिपूर्ण होत सर्वांकरिता आनंददायक ठरो. चारही दिशा व उपदिशा या आम्हां सर्वांसाठी मित्रांप्रमाणे सुख देत राहोत. यांसह निसर्गातील सर्वच तत्वे विश्व समूहासाठी शांती कारक बनोत. याशिवाय वनराई, शेती, पशु-पक्षी, इतर जीवजंतू या सर्वांबाबतही वेदांमध्ये मंगल कामना दृष्टीस पडते. वृक्षारोपण करून त्यांचे मुलांप्रमाणे संगोपन करावे. घरांचे बांधकाम करताना दारासमोर किंवा घराच्या मागील भागात दुर्वांचे उद्यान असावे, ज्यांमध्ये विविध सुगंधित व रंगीबेरंगी फुलांनी युक्त अशा लतावेली असाव्यात. तसेच वायू प्रदूषण टाळण्यासाठी विविध सुगंधित द्रव्यांनी वेळोवेळी वैज्ञानिक पद्धतीने यज्ञ करावेत. त्यामुळे सारा परिसर सुगंधित होऊन सर्वांना उत्तम आरोग्य लाभेल. अशा प्रकारे प्राचीन वैदिक वाङ्मयात पर्यावरणाच्या रक्षणाचा सर्वव्यापक, उच्च व उदात्तभाव सद्यव्यवस्थेत जगातील प्रत्येक मानवाने आत्मसात केल्यास निश्चितच पर्यावरणाचे रक्षण व संवर्धन होण्यास मदत मिळेल.