परिवर्तन : एक आव्हान

शोभा नाखरे - राष्ट्रपती पुरस्कारप्राप्त माजी मुख्याध्यापिका, सेन्ट्रल स्कूल फॉर द डेफ. छाया घाटगे - चित्रकार, विशेष शिक्षिका, कवयित्री नवोपक्रमविजेती, अनेक पुरस्कारप्राप्त. चार शिक्षकांचा समावेश आहे. ‘डिएआरटी’ तर्फे तीन ते पाच दिवसांची पूर्णवेळ कार्यशाळा घेतली जाते. संभाषण पद्धतीवर आधारित या कार्यशाळेत लहान वर्गातील अभ्यासक्रमातील सर्व विषयांचे मार्गदर्शन, तसेच डेमोलेसन घेऊन दाखविले जातात. विशेषतः व्याकरण, श्रवण, वाचा, गणित, गोष्ट, कविता, विज्ञान, चित्रकला यांचे उपक्रम, व्यवसाय या सर्वांचा फॉलोअपदेखील घेतला जातो. शिक्षकांचे पूर्ण समाधान, शंकानिरसन केले जाते.शिक्षक म्हणून शाळेत कार्यरत असताना ‘राष्ट्रीय शिक्षक परिषदेत’ (NCED) प्रयोग म्हणून ‘सर्वसमावेशित शाळेत’ (Inclusive school) जिथे आमचे विद्यार्थी होते, तिथे एक प्रयत्न म्हणून प्रथम पाठ घेतले गेले.

वर्गशिक्षक, शाळेचे पदाधिकारी वर्गात मागे बसले होते. तेथील अनुभव वर्गशिक्षकांच्या मते आमचा विद्यार्थी इतके बोलू शकतो, हे आज पहिल्यांदाच अनुभवले. वर्गातील 40 विद्यार्थ्यांचा सहभाग लक्षणीय होता. त्यानंतर, भाषा संपन्न होण्यासाठी शाळेत मला बोलाविले. ग्रँटरोडच्या शाळेतील  विद्यार्थ्यांबरोबरचा अनुभवही असाच! श्रुतक्षम आणि कर्णबधीर विद्यार्थी एकत्र बसले होते. ‘मुद्द्यावरून गोष्ट’ घेतली असता, मुलांनी खूप उत्साहाने सहभागी होत पाठ्यपुस्तकात शिकवून झालेली भाषा, वाक्प्रचार, क्रियापदे मोठ्या खुबीने वापरली. अर्थात, ती भाषा प्रश्न विचारून काढून घेतली. यावर त्या श्रुतक्षम शाळेतील शिक्षिकेची उत्स्फूर्त प्रतिक्रिया अशी होती, आम्हीही मुलांना शिकवतो, पण तुम्ही हृदयातून मुलांशी संवाद साधलात. त्यामुळे, प्रेम वाटून मोठ्या उत्साहाने मुले बोलली. आजवर मुलांना इतके मोकळेपणे बोलताना कधीच पाहिले नव्हते, ऐकले नव्हते, आज आमचे डोळे उघडले. ही प्रतिक्रिया खूप उमेद देऊन गेली. हीच मनातल्या‘डिएआरटी’ची पहिली नांदी असावी.

सेवानिवृत्तीनंतर आम्ही मुंबई, नाशिक, छत्रपती संभाजीनगर, अगदी भावनगर (गुजरात) येथे कार्यशाळा घेतल्या. (2018 पासून) भावनगरला,तर पाच दिवसांची कार्यशाळा घेतली. यात आधी तेथील शिक्षकांचे अध्यापन करताना निरीक्षण केले.त्याला अनुसरून मार्गदर्शन केले. मग आम्ही प्रत्यक्ष शिकवून दाखविले, नंतर त्याही शिक्षकांना शिकविण्याची संधी दिली. त्यात अधिक गुणात्मकता कशी आणता येईल, हे त्यांनीच सुचविले. अनेक नाविन्यपूर्ण कल्पना सुचविल्याने शिक्षकांना मुलांसाठी छोट्या कविता, उतारे, कोडी, इतर व्यवसाय करताना उत्साह वाटला. व्याकरणाचे व्यवसायही आनंद देऊन गेले. याचा विचार करता, संवादाचे माध्यम वा पद्धत कोणतीही असली, तरी त्याने हेतू साध्य होणे गरजेचे असते. याची प्रचिती आली.कोरोना काळात खचलेल्या पालकांना उभारी मिळावी, काही मार्गदर्शन व्हावे, या हेतूने जुलै 2020 मध्ये विविध क्षेत्रांत प्रावीण्य मिळविलेल्या 12 यशस्वी कर्णबधीर युवक-युवतींच्या ऑनलाईन मुलाखती घेतल्या. ज्यात स्वतःला कर्णबधीरत्व असूनही ऑडिओलॉजिस्ट झालेली अपूर्वा जोशी-दामले. विल्सन डिसीज आजार असलेला (एक सेकंदही) स्थिर राहू न शकणारा, परंतु उत्तम फोटोग्राफर, मराठी चित्रपट कलाकारांचा लाडका ‘अक्षय परांजपे’ (रत्नागिरी). कानावर आवाज न पडताही उत्तम नृत्य करणारी प्रेरणा सहाणे (पुणे), कर्णबधीरत्वासोबत अनंत शारीरिक व्याधींशी झगडत डीटीपी करणारा पार्ल्याचा प्रशांत अभ्यंकर.

 

बँकेत मोठया हुद्द्यावर असलेली वैदेही मालशे, एमबीए झालेली अवंती जठार (पुणे) अनेक आजारांना तोंड देत, ऑनलाईन ज्वेलरी व्यवसाय करणारी, नृत्यांगना पनवेलची रश्मी पाटील, स्वकर्तृत्वावर अभियंता झालेला माजगावचाअब्देअली व पुण्याचा ओंकार जोशी, जागतिक कीर्तीचा जलतरणपटू सागर बडवे (औरंगाबाद) यांच्या मुलाखतीतून पालकांच्या अनेक शंका, प्रश्न उलगडत गेले.लताताई विशेष मुलांबाबत शाळा महाविद्यालयातून व्याख्याने देत असतात. श्रवणयंत्रासाठी निधी गोळा करणे, पोलिसांना या मुलांबाबत सातत्याने मदत करीत असतात. दिव्यांगांना घेऊन त्यांनी आंतरराष्ट्रीय विमानतळावर ‘मित्ती कॅफे’ नावाचे उपहारगृह सुरू केले आहे. ज्यातील मुलांना लताताईंनी प्रशिक्षण दिले आहे. ‘राष्ट्रीय सेवा योजने’ अंतर्गत महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांना विशेष मुलांबाबत प्रशिक्षण त्या देत असतात. छाया घाटगे या चित्रकार, विशेष शिक्षक असून कर्णबधीर मुले, महिला यांच्यासाठी कलात्मक वस्तूंच्या कार्यशाळा, प्रदर्शने व विक्री यासाठी प्रयत्नशील असतात. विवाह जमविण्यास मदत तसेच कर्णबधीरत्वाच्या जनजागृतीसाठी व्याख्यानेही त्या देतात. कोरोनाकाळातही मुलांसाठी गणपती बनविण्याच्या, भाषेच्या व चित्रकलेच्या गंमतीजंमती यांच्या ऑनलाईन कार्यशाळा त्यांनी घेतल्या.

 

शुभदा बुर्डे या कर्णबधीर मुलांच्या दहावीच्या गणित, विज्ञान, इंग्रजी यांच्या अध्यापनासाठी विशेषत्वाने कार्यरत असतात. तसेच, तीन महिने ते दोन वर्षांच्या कर्णबधीर बाळांच्या पालकांना श्रवण व भाषेसाठी मार्गदर्शन करतात. कर्णबधिरांचा लहान वयातील अभ्यासक्रम बनविण्याच्या कामात त्यांचा मोलाचा वाटा आहे. कर्णबधिरांच्या राष्ट्रीय परिषदेच्या (NCED) त्या अध्यक्षा असून अनेकदा त्यांनी विविध चर्चासत्रांचे बीजभाषण (keynote) केले आहे. अनेक शाळांतून शिक्षकांना त्या मार्गदर्शन करीत असतात.नुकताच, नाशिकजवळील आदिवासी भाग हरसूल येथील नव्याने सुरू झालेल्या श्रुतक्षम छोट्या मुलांच्या शाळेत प्रथमच प्रयोग केला. पूर्णतः मार्गदर्शन केलेल्या एका शाळेतीलउत्साही शिक्षकाने सारे उपक्रम प्रामाणिकपणे राबविले. आनंदाची बाब अशी की, कामाची पोचपावतीराष्ट्रीय स्वरुपाच्या पुरस्काराच्या रुपाने मिळाली. बर्‍याच ठिकाणी पालकांनीही या कार्यशाळेत सजग सहभाग नोंदविला, फायदा करून घेतला, अपत्यासोबत अधिक डोळस प्रयास करण्याची ग्वाही दिली.