क्रीडा विद्यापीठ: क्रीडा क्षेत्रातील एक महत्वपूर्ण पायरी

नवीन विद्यापीठ स्थापन करताना भौतिक सुविधांपासून ते शैक्षणिक संरचना, संशोधन सुविधा आणि आर्थिक आधार यांसारख्या किमान निकषांची पूर्तता होणे आवश्यक आहे. ‘युजीसी’च्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार, विद्यापीठाने या निकषांची पूर्तता कशी करायची, याची रूपरेषा ठरवलेली आहे. नवीन विद्यापीठ स्थापन करण्यापूर्वी स्थापनेची मान्यता आणि मंजुरीची प्रक्रिया पूर्ण करावी लागते. त्यासंदर्भात ‘युजीसी’ने विद्यापीठ स्थापन करण्यासाठी अर्जाची तयारी, आवश्यक कागदपत्रांची पूर्तता आणि त्यानंतरची तपासणी व मंजुरी प्रक्रियेची रूपरेषा याबाबत आवश्यक मार्गदर्शक सूचना जारी केल्या आहेत. ‘युजीसी’ने विद्यापीठाच्या शैक्षणिक गुणवत्ता, स्वतंत्र प्रशासन आणि आर्थिक पारदर्शकता सुनिश्चित करण्यासाठीदेखील नियमावलीत निर्देष्टित निकष दिलेले आहेत. यामुळे विद्यापीठाच्या दीर्घकालीन गुणवत्तेची आणि ती गुणवत्ता कायम राखण्याची हमी देणे बंधनकारक असते.

शैक्षणिक क्षेत्रातील बदलत्या गरजा लक्षात घेऊन ‘युजीसी’ कधीकधी आपल्या नियमावलींमध्ये सुधारणा करून नियम अद्ययावत करते. त्यामुळे नवीन विद्यापीठ स्थापन करण्याची योजना आखत असलेल्या संस्थांनी किंवा राज्याने ‘युजीसी’च्या अधिकृत संकेतस्थळावरून अद्ययावत नियम व मार्गदर्शक तत्त्वे तपासणे आवश्यक आहे. वैयक्तिक, खासगी किंवा राज्यस्तरीय विद्यापीठांच्या संदर्भात इतर नियम व प्रक्रियादेखील लागू होऊ शकतात, ज्यासाठी संबंधित राज्य किंवा केंद्र सरकारच्या इतर मार्गदर्शक तत्त्वांचादेखील विचार करावा लागतो. ‘युजीसी’ने विद्यापीठ स्थापन व मान्यतेसंदर्भातील नियमावली व मार्गदर्शक तत्त्वे निश्चित केली आहेत, जी नवीन विद्यापीठांच्या शैक्षणिक गुणवत्ता, आर्थिक पारदर्शकता आणि स्वायत्त प्रशासन सुनिश्चित करतात. अधिक माहिती व अलीकडील अपडेटसाठी ‘युजीसी’च्या अधिकृत संकेतस्थळाची माहिती तपासावी लागेल. ‘युजीसी’च्या नियमावलीनुसार क्रीडा विद्यापीठ स्थापन करण्याची जबाबदारी मुख्यत्वे ‘केंद्रीय शिक्षण मंत्रालया’च्या नियामक मार्गदर्शनाद्वारे होते. परंतु, महाराष्ट्रातील नवीन विद्यापीठ (राज्य विद्यापीठाच्या स्वरूपात) स्थापन करण्याची प्रक्रिया महाराष्ट्र शासनाच्या संबंधित शिक्षण विभागाद्वारे म्हणजेच उच्च शिक्षण विभागातर्फे पार पाडावी लगते. यासाठी खालील प्रक्रियेचा अवलंब करावा लागेल.

केंद्रीय पातळीवर ‘युजीसी’चे मार्गदर्शन, निकष आणि नियम केंद्रीय शिक्षण मंत्रालयाकडून जारी केले जातात. हे मार्गदर्शन नवीन विद्यापीठांनी शैक्षणिक गुणवत्ता, पायाभूत सुविधा, आर्थिक स्थैर्य आणि स्वतंत्र प्रशासन राखण्यासाठीचे निकष स्पष्ट करते.

राज्य पातळीवर महाराष्ट्र शासनाचा उच्च शिक्षण विभाग व आवश्यकता आहे तिथे समन्वयक म्हणून संबंधित विभाग (क्रीडा विभाग) या मार्गदर्शक तत्त्वानुसार राज्यातील नवीन विद्यापीठ स्थापन करण्यासाठी आवश्यक धोरणे, विधिमंडळातील मंजुरी आणि अन्य प्रशासकीय कार्यवाही पार पाडतो.

राज्यातील क्रीडा विद्यापीठ स्थापन करण्याचा प्रस्ताव तयार करताना ‘युजीसी’द्वारे निश्चित केलेल्या किमान निकषांचा (उदा. शैक्षणिक कार्यक्रम/अभासक्रम, मानव संसाधन, विषय तज्ज्ञ, पायाभूत सुविधा, वित्तीय नियोजन, संशोधन व विकासाची रूपरेषा) समावेश असणे अनिवार्य आहे.

 

प्रस्तावावर राज्य सरकारने काम केल्यावर त्या प्रस्तावास राज्य विधिमंडळात सादर करून आवश्यक विधी (Bill) रूपात मंजुरी मिळवावी लागते. हा विधी विद्यापीठाची स्थापना अधिकृत करण्यासाठीचा आधार असतो.

विधीमुळे विद्यापीठाचा कायदेशीर पाया मजबूत झाल्यावर, राज्य शासनाच्या उच्च शिक्षण विभागाकडून आवश्यक प्रशासकीय मंजुरी आणि अंमलबजावणीची कार्यवाही पार पाडली जाते. या प्रक्रियेत विद्यापीठाच्या स्थापनेच्या संपूर्ण बाबींबाबत (जसे की बोर्ड, समित्या, प्रशासनिक संरचना इ.) नियमांचे पालन होत असल्याची खात्री केली जाते.

विद्यापीठ स्थापन झाल्यानंतर ‘युजीसी’च्या नियम आणि मार्गदर्शक तत्त्वांच्या अनुरूप विद्यापीठाची मान्यता मिळवण्यासाठी आवश्यक दस्तऐवज व माहिती ‘युजीसी’कडे सादर करणे गरजेचे असते. यामध्ये विद्यापीठाची शैक्षणिक गुणवत्ता, संस्था स्वायत्तता आणि आर्थिक पारदर्शकता यांचे मूल्यांकन केले जाते.

केंद्रीय स्तरावर शिक्षण मंत्रालय ‘युजीसी’च्या मार्गदर्शनासाठी जबाबदार आहे. राज्यामध्ये क्रीडा विद्यापीठ स्थापनेसाठी राज्य शासनाचा उच्च शिक्षण विभाग/शिक्षण विभाग प्रस्ताव तयार करून राज्य विधिमंडळातून विधी मंजुरी घेऊन विद्यापीठाची स्थापना करते. यानंतर विद्यापीठाला ‘युजीसी’च्या निकषांनुसार मान्यता मिळवण्यासाठी आवश्यक तपासणी व पडताळणीची प्रक्रिया पार पाडली जाते. या प्रक्रियेत संबंधित सर्व नियम, निकष आणि मार्गदर्शक तत्त्वांची पूर्तता करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. राज्य शासन आणि संबंधित केंद्रीय मंत्रालय यांच्या समन्वयाने ही प्रक्रिया पार पाडली जातो.

क्रीडा हे केवळ शारीरिक क्षमतेचे प्रदर्शन नसून एक शिस्तबद्ध जीवनशैली, नेतृत्व गुण, संघभावना आणि मानसिक ताकदीचे प्रतीक आहे. या सर्व घटकांना शास्त्रशुद्ध पद्धतीने विकसित करण्यासाठी क्रीडा विद्यापीठांची स्थापन केली जाते. या संस्थांचा उद्देश केवळ क्रीडापटूंना घडविणे नसून क्रीडा विज्ञान, क्रीडा व्यवस्थापन, क्रीडा प्रशिक्षक प्रशिक्षण आणि संशोधन क्षेत्रातही व्यावसायिक तज्ज्ञ तयार करणे हे आहे.

क्रीडा क्षेत्रात उच्चता गाठण्यासाठी उत्कृष्टतेला चालना देणे. स्पर्धात्मक पातळीवर जागतिक दर्जाचे क्रीडापटू तयार व्हावेत, यासाठी प्रशिक्षक, मार्गदर्शक, तज्ज्ञ, संशोधक तयार करणे व त्यांच्या माध्यमातून प्रशिक्षण, तांत्रिक मार्गदर्शन, आणि मानसिक तयारीवर विशेष भर देणे.

क्रीडा आणि शिक्षणाचा संगम घडवून आणणे. शैक्षणिक अभ्यासक्रमात क्रीडा विज्ञान, क्रीडा मानसशास्त्र, पोषणशास्त्र, आणि व्यवस्थापनाचा समावेश करून विद्यार्थ्यांना सर्वांगीण विकासासाठी मानवी संसाधन तयार करणे.

क्रीडा पायाभूत सुविधा विकसित करणे. आधुनिक क्रीडा मैदाने, जिम्नेशियम्स, प्रयोगशाळा आणि प्रशिक्षण केंद्रांची स्थापना करणे.

शारीरिक साक्षरता वाढवणे: समाजात शारीरिक शिक्षणाबद्दल जागरूकता निर्माण करून आरोग्यदायी जीवनशैलीला प्रोत्साहन देणे.

शैक्षणिक अभ्यासक्रम : क्रीडा विज्ञान, व्यवस्थापन, प्रशिक्षक प्रशिक्षण, आणि क्रीडा तंत्रज्ञान यामध्ये पदवी, पदव्युत्तर अभ्यासक्रम तयार करणे व राबविणे.

क्रीडापटूंची घडणः प्रतिभा शोध योजना तयार करणे, क्रीडा कौशल्य विकास कार्यक्रम तयार करणे व राबविणे आणि उच्च कार्यक्षमतेसाठी प्रशिक्षण सुविधा पुरविणे.

प्रशिक्षक घडवणे : आधुनिक प्रशिक्षण पद्धती, नेतृत्व विकास आणि तांत्रिक कौशल्ये यावर भर देणे.

क्रीडा संशोधन : हालचाली, क्रीडा कार्यक्षमता वाढ, खेळातील दुखापतीचे व्यवस्थापन आणि क्रीडा तंत्रज्ञानातील नवीन प्रयोग करणे.

क्रीडा धोरण विकसित करणे : क्रीडा धोरणनिर्मितीसाठी संशोधनावर आधारित मार्गदर्शन करणे.

समाज सहभाग : शाळा, महाविद्यालये आणि क्रीडा संस्थांसोबत सहकार्य करून क्रीडा प्रसार करणे.

आंतरराष्ट्रीय सहकार्य : आंतरराष्ट्रीय क्रीडा संस्थांशी सहकार्य, शिष्यवृत्ती आणि प्रशिक्षण कार्यक्रम राबविणे.

क्रीडा उद्योजकता : क्रीडा व्यवस्थापन, स्पर्धा आयोजन, विपणन आणि माध्यम क्षेत्रातील संधी मिळवून देण्यासाठी विद्यार्थ्यांना मदत करणे.

वरील सर्व उद्दिष्टे प्राप्त करण्यासाठी क्रीडा विद्यापीठात अनेक सुविधा आवश्यक आहेत. या सुविधा पुढीलप्रमाणे

विद्यापीठाचे विभाग :

शारीरिक शिक्षण विभाग : विद्यार्थ्यांना शारीरिक फिटनेस, खेळांचे तंत्र आणि कौशल्य यांचे प्रशिक्षण देणे.

क्रीडा विज्ञान विभाग : क्रीडा शरीरशास्त्र, क्रीडा मनोविज्ञान, क्रीडा पोषण आणि क्रीडा चिकित्सा या विषयांचा अभ्यास करणे.

क्रीडा व्यवस्थापन विभाग : क्रीडा आयोजन, क्रीडा मार्केटिंग, क्रीडा वित्त आणि क्रीडा कायदे या विषयांचा अभ्यास करणे.

क्रीडा पत्रकारिता विभाग : क्रीडा लेखन, क्रीडा प्रसारण आणि क्रीडा फोटोग्राफी या विषयांचा अभ्यास करणे.

संशोधन विभाग : क्रीडा क्षेत्रातील नवीन संशोधन प्रकल्प राबवणे.

अध्यापक : संबंधित विषयातील उच्च पदवीधर आणि अनुभवी अध्यापक.

प्रशिक्षक : विविध खेळांतील राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील प्रशिक्षक.

कर्मचारी : प्रशासन, तकनीकी आणि अन्य आवश्यक कर्मचारी.

शैक्षणिक इमारत : प्रशासकीय कार्यालय, वर्गखोली, प्रयोगशाळा, ग्रंथालय, संगणक केंद्र इ.

क्रीडा मैदान : फुटबॉल, क्रिकेट, हॉकी, बास्केटबॉल, व्हॉलीबॉल, टेबल टेनिस, बॅडमिंटन इ. खेळांसाठी आवश्यक मैदान.

इंडोर स्पोर्ट्स कॉम्प्लेस : जिम, स्विमिंग पूल, योगा केंद्र इ.

वसतिगृह : विद्यार्थ्यांसाठी निवासस्थान.

खेळ साहित् ः सर्व प्रकारचे खेळ साहित्य.

वैद्यकीय सुविधा : फिजियोथेरेपी, स्पोर्ट्स इंजरी क्लिनिक इ.

ग्रंथालय : क्रीडा विषयावरील पुस्तके, जर्नल आणि डिजिटल साहित्य.

संगणक केंद्र : इंटरनेट सुविधा आणि क्रीडा सॉफ्टवेअर.

ऑडिटोरियम : व्याख्यान, कार्यक्रम आणि स्पर्धांसाठी.

क्रीडा विद्यापीठ केवळ क्रीडापटू निर्माण करणारी संस्था नाही, तर क्रीडा विद्यापीठ म्हणजे क्रीडा शिक्षण, संशोधन आणि व्यवस्थापनाचे केंद्र आहे. एक आदर्श क्रीडा विद्यापीठ हे एक असे केंद्र असावे, जे क्रीडा क्षेत्रातील सर्व पैलूंना स्पर्श करते आणि देशाला चांगले खेळाडू देण्यात महत्त्वाची भूमिका बाजावते. यामुळे केवळ राष्ट्रीय स्तरावर नव्हे, तर आंतरराष्ट्रीय पातळीवरही उत्कृष्ट क्रीडा प्रतिभा विकसित करण्यास मदत होते. क्रीडा क्षेत्रातील विकासासाठी क्रीडा विद्यापीठ हा एक महत्त्वाचा पाया आहे.

(लेखक पुणे विद्यापीठात शारीरिक शिक्षण, स्पोर्ट्स, फिटनेस आणि योग याविषयीचे पीएचडीचे मार्गदर्शक आहेत)