बीज अंकुरे अंकुरे - भाग ६

 

 

 

 

 

 

 

 

शरीरात ओटीपोटात मध्यभागी गर्भाशय असते. त्याच्या दोन्ही बाजूला अंडनलिका असतात, ज्या पोकळ असतात. या नलिकेचे एक टोक अंडाशयाशी जोडलेले असते. हे टोक थोडे विस्फारलेले असते. त्याला बोटसदृश आकार असतो. याला ’Fibrial end of Fimbriae’ म्हणतात. अंडाशयात निर्माण झालेले स्त्रीबीज या विस्फारलेल्या मुखातून अंडनलिकेत प्रवेश करते व पुढे या पोकळ नलिकेतून प्रवास करत गर्भाशयात पोहोचते. अंडनलिकेचे दुसरे टोक गर्भाशयाच्या वरील भागास जोडलेले असते. स्त्रीशरीरात दोन अंडाशये व दोन अंडनलिका असतात. एक उजवीकडे व एक डावीकडे.

 

 

 

दर महिन्याला रजःप्रवृत्तीच्या आधी स्त्रीबीज (एक माह उजव्या बीजांडातून व पुढच्या महिन्यात डाव्या बीजांडातून) उत्पन्न होते व गर्भाशयात येते. हा नैसर्गिक प्रवास आहे. काही वेळेस बीजांड सुस्थितीत असतात. गर्भाशय हे प्राकृत (नॅचरल) असते, पण अंडनलिकेत अवरोध (ब्लॉक) असतो. त्यांची पोकळी काही कारणाने बंद होते, भरते. अशा वेळेस ज्या बाजूच्या अंडनलिकेत अडथळा आहे, त्या अंडनलिकेतून स्त्रीबीज प्रवाहित होऊ शकत नाही. गर्भाशयात न आल्याने त्याचीं गर्भधारणेसही मदत होत नाही. जर दोन्ही अंडनलिका बाधित असतील, ‘ब्लॉक’ असतील, तर मासिक रज:प्रवृत्ती होत असूनही त्यात स्त्रीबीजांड नसते. केवळ गर्भाशयाची अंत:त्वचा (Endometrial lining) चे निर्मूलन होते.

 

 

 

 

 

बरेचदा अंडनलिकेतील अवरोध कळून येत नाही. कारण, त्यात तीव्र वेदना, अनार्तव इ.लक्षणे काहीच उत्पन्न होत नाहीत. गर्भधारणा होण्यात असफलता येत असल्यास जेव्हा तपासण्या केल्या जातात, तेव्हा हा अवरोध लक्षात येतो. काही वेळेस एकाच नलिकेत अवरोध असतो. अशा वेळेस ज्यात अवरोध नाही, अशा प्राकृत अंडनलिकेतून स्त्रीबीज प्रवाहित होते, त्या महिन्यात गर्भधारणा होणे शक्य असते. एका नलिकेतील अवरोधामुळे गर्भधारणा होण्याची क्षमता 50 टक्के उरते. (दर महिन्याला एक आड एक स्त्रीबीजांडातून स्त्रीबीजाची निर्मिती व वहन होते.) अडथळा, अवरोध असलेल्या नलिकेतून स्त्रीबीज गर्भाशयात पोहोचू शकत नाही. काही वेळेस गर्भधारणा होणे अशक्यप्राय गोष्ट असते.

 

 

 

 

 

अंडनलिकेची कार्मुकता तपासण्यासाठी ‘युएसजी’ (सोनोग्राफी) व ‘एचएसजी’(Hysterosalpingogram) ही परीक्षणे केली जातात. ‘एचएसजी’मध्ये नलिका पोकळ आहेत की नाही, हे स्पष्ट कळून येते. अंडनलिकेतील अडथळ्यांच्या मागे विविध कारणे आहेत. उदा : विविध ‘इन्फेक्शन्स’मुळे ‘ट्यूबल ब्लॉक’ निर्माण होऊ शकतात. जसे ‘पीआयडी’ (Pelvic Inflammatory Disease) Pelvic Infections. इ. आधीच्या संसर्गांमुळे ओटीपोटातील अवयवांना सूज येऊन हा अडथळा निर्माण होऊ शकतो. तसेच Abdominal kochs चा पूर्वइतिहास असल्यास ही ‘ट्यूबल ब्लॉक’ उत्पन्न होण्याची शक्यता वाढते. उदरातील विविध शस्त्रकर्मांनंतर, व्रण निर्मिती झाल्यास ‘ट्यूबल ब्लॉक’ उत्पन्न होऊ शकतो. ‘अपेन्डिक्स’ फुटल्याने तातडीने शस्त्रकर्म केले व नंतर ’ScarFormation’ झाल्यासही ‘ट्यूबल ब्लॉक’ होऊ शकतो. Endometriosis, Appendages formation इ. मुळे उदरातील (सॉफ्ट ऑर्गन्स) अवयवांमधील अंत:त्वचेची अतिरिक्त वाढ होते व ते अन्य अवयवांवर आवरण/आच्छादन निर्माण करते.

 

 

 

 

 

 

अशात उदरात तीव्र वेदना उत्पन्न होतात व क्वचितप्रसंगी अंडनलिकांवरही हे आच्छादन आल्याने ‘ट्यूबल ब्लॉक’ निर्माण होतो. ‘एसटीडी’(Sexually transmitted disease) म्हणजे लैंगिक संक्रमित रोगांमुळे विशेषत: Gonorrhea व / किंवा उहश्रराूवळर संसर्गामुळे ‘ट्यूबल ब्लॉक’ उत्पन्न होऊ शकतात. काही वेळेस अंडनलिका बंद नसतात, पण त्यांच्यात सूज येते व त्या जलियांशाने भरतात, अशामुळेदेखील त्यांच्या कार्यकारितेमध्ये बिघाड उत्पन्न होऊन अडथळा निर्माण होतो. Adhesions होणे हे सर्वात अधिक त्रासदायक असते. कारण, हे वारंवार उत्पन्न होतेे व यामुळे ओटीपोटात तीव्र वेदनेचे झटके उत्पन्न होतात.काही कारणांमध्ये औषधोपचाराने उपशय मिळतो, पण बहुतांशी कारणांमध्ये शस्त्रकर्माची गरज भासते. बरेचदा या कारणांची पुनरावृत्ती होताना आढळते. ती थांबण्यासाठी, पुन:उद्भव रोखण्यासाठी पंचकर्मोपचारांचा चांगला उपयोग होतो.

 

 

 

 

 

‘उत्तर बस्ती’ या पंचकर्मातील विशेष चिकित्सा पद्धतीने ‘ट्यूबल ब्लॉक’ यशस्वीरित्या मोकळा करता येतो. तसेच अभ्यंग, बस्ती इ.ने पुनरावृत्ती रोखता येते. तसेच लेप चिकित्साही यात उपयोगी पडते. उत्तर बस्ती विशिष्ट कालावधीसाठी व विशिष्ट दिवसांमध्ये करावी लागते. योग बस्ती क्रम, काल बस्ती क्रम इ. त्याचे उपक्रम आहेत व तज्ज्ञ वैद्यांच्या मार्गदर्शनाखालील हे उपक्रम व्हावेत, याचबरोबर नियमित व्यायाम- पोटाचे विविध व्यायाम व प्राणायामाची जोड द्यावी. अधिक फायदा होतो. दोषांमधील बिघाडाचा अंदाज घेऊन आभ्यंतर चिकित्सा करावी लागते. (क्रमशः)

 

 

 

 - वैद्य कीर्ती देव