लघु उद्योगांना लाभली तंत्रज्ञानाची साथ

 

कोरोना काळात केवळ भारतातच नव्हे तर जगभरात व्यवसाय-उद्योगांवर विपरित परिणाम झाले. लघु उद्योग आणि उद्योजकांनाही याची मोठ्या प्रमाणात झळ बसली. अनेकांचे उद्योगधंदे ठप्प झाले, तर काहींना कायमस्वरुपी आपल्या व्यवसायाला टाळे लावण्याची वेळ आली.

परिणामी, मोठ्या प्रमाणावर नोकरदार, कामगारांना रोजगार गमवावे लागले. त्यांच्या आरोग्यासह रोजीरोटीचा प्रश्नही मोठ्या प्रमाणावर निर्माण झाला. पण, आता मात्र परिस्थिती खूप बदलली आहे. सकारात्मकतेपाठोपाठ व्यावसायिक स्थैर्य परत येऊ लागले आहे. अशक्यप्राय वाटणार्‍या परिस्थितीतून हे आक्रित साध्य करण्यात व्यवसाय क्षेत्रासह विशेषतः लघु उद्योगांना लाभलेली तंत्रज्ञानाची साथ व वैयक्तिक जिद्दीसह केलेले सामूहिक प्रयत्न यामुळेच हे शक्य झाले, असे म्हणता येईल.

आता वैयक्तिक स्तरावर कामबंदी-टाळेबंदी, नोकरी गमावलेल्या ‘एमबीए मार्केटिंग’ पात्रताधारकयुवतीचेच उदाहरण बघा. ही मुलगी ‘डिजिटल मार्केटिंग’सह ‘एमएसएमई’ क्षेत्रात ‘मार्केटिंग’चे काम करत असे. कोरोनाच्या पहिल्या टप्प्यात ‘मार्केटिंग एजन्सी’ बंद झाली व तिच्या नशिबी आली ती अवेळी बेकारी!

पण, या युवतीने धीर न सोडता परिस्थितीला सामोरे जाण्याचे ठरविले. तिने आपल्या अनुभवाचा फायदा कोरोना काळात विशेष गरज असणार्‍या ‘एमएसएमई’ क्षेत्राच्या ‘ऑनलाईन डिजिटल मार्केटिंग’साठी करण्याचे ठरविले. त्यानुरूप प्रयत्न सुरू केले. ग्राहकांचे बाहेर जाणे व व्यवहारांवर त्यावेळी कठोर निर्बंध असल्याने ‘डिजिटल मार्केटिंग’ला चांगला प्रतिसाद मिळू लागला. यातून या तरुणीचा उत्साह तर वाढलाच. तिला अल्पावधीतच चांगला फायदा होऊ लागला. आपल्याकडील ज्ञान व तंत्रज्ञानाचा अशा प्रकारे व्यावसायिक फायदा होऊ शकतो व आकस्मित आलेल्या संकटावर मात करता येते, या धारणेतून या तरुणीने ‘ऑनलाईन डिजिटल मार्केटिंग’चा छोटेखानी व्यवसाय सुरू केला व त्यांनी अल्पाधीतच‘डिजिटल मार्केटिंग’ करणारी कंपनी ‘कोविड’ काळात केवळ सुरुच केली नाही तर ती यशस्वीसुद्धा केली ती मुख्यत: ‘डिजिटल’ तंत्रज्ञानाच्या आधारावर!

सर्वसाधारणपणे मध्यम-लघु उद्योगांना तंत्रज्ञानाचे पाठबळ नेहमीच फायदेशीर ठरते. कोरोनामुळे हे पुन्हा नव्याने सिद्ध झाले आहे. बदलत्या व्यावसायिक स्थितीनुरूप व या तंत्रज्ञानाचे स्वरूप फेसबुक, व्हॉट्सअ‍ॅप, संकेतस्थळ या स्वरूपात बदलत आहे. मात्र, त्यामागे उद्योग-व्यवसायाच्या वाढीसाठी तंत्रज्ञानाचा व्यावसायिक वापर करणे, हाच समान उद्देश होता, हे विशेष. सध्या वा सद्यस्थितीत सर्वच लघु उद्योग माहिती-तंत्रज्ञानाचा उपयोग मोठ्या प्रमाणावर करू शकणार नसले, तरी त्यादृष्टीने त्यांनी प्रयत्न करणे ही काळाची गरज आहे.

कोरोनाकाळात इतर व्यावसायिक क्षेत्रांप्रमाणेच ‘एमएसएमई’ क्षेत्राने व्यावसायिक गरज व आपत्तींवरमात कशा प्रकारे केली, हे पाहणेसुद्धा लक्षणीय ठरते. यामध्ये अर्थातच कमीत कमी खर्च व गुंतवणुकीसह अधिकाधिक व्यावसायिक फायदा व्हावा, असा दुहेरी दृष्टिकोन होता. उदाहरणार्थदररोजच्या व्यवहारासाठी ‘खाताबुक’ने परंपरागत हिशोबवहीची जागा घेतली असून हा बदल कोरोनादरम्यान विशेष लाभदायी ठरला. या आणि यासारख्या अ‍ॅपसदृश्य संगणकीय तंत्रज्ञानाचा उपयोग व्यावसायिक नोंदी आठवणीचे मुद्दे ग्राहकनिहाय तपशील इ. साठीसुद्धा मोठ्या प्रमाणात केला जातो.

नव्याने व नव्या संदर्भात सूक्ष्म व लघु उद्योग क्षेत्रातील ज्या उद्योग व उद्योजकांनी मोठ्या प्रमाणावर तंत्रज्ञानाचा वापर केला, त्यामध्ये प्रामुख्याने स्वस्त धान्य दुकाने व उपाहारगृहे यांसारख्या व्यवसाय क्षेत्रांचा समावेश करावा लागेल. यापैकी स्वस्त धान्य दुकानदारांनी ‘युपीआय’ वा तत्सम संगणकीय पद्धतीने पैसे घेण्यास सुरुवात केली, तर उपाहारगृहांनी ‘स्विगी’, ‘झोमॅटो’ यासारख्या व्यवहार पद्धतींचा अवलंब केला. परिणामी, जनसामान्यांच्या दैनंदिन खरेदीपैकी मोठ्या प्रमाणावरील आर्थिक व्यवहार कोरोना काळात व आता त्यानंतर पण संगणकीय पद्धतीने व कायमस्वरुपी होऊ लागले, ही वस्तुस्थिती आहे.

संगणकीय कार्यपद्धतीचा लघु व मध्यम उद्योगांच्या व्यापार व विक्री व्यवहारांनासुद्धा फायदा होत असल्याचे स्पष्ट झाले आहे. या संदर्भातील प्रमुख उदाहरण म्हणून संकेतस्थळांचा उल्लेख करावा लागेल. ज्या लघु उद्योगांचे संकेतस्थळ आहे व ते अद्ययावत केलेले असेल, तर ग्राहक त्याद्वारे संबंधित कंपन्यांशी थेट संपर्क साधू शकतात. यातूनच प्रसंगी विक्री व्यवहारांना चालना मिळत असल्याचा अनुभवदेखील ताजाच आहे.

याशिवाय लघु उद्योग क्षेत्रातील ज्या प्रमुख व्यवसाय क्षेत्रात सध्या संगणकीय तंत्रज्ञानाचा मोठा बोलबाला आहे, ते पुढीलप्रमाणे -

व्यवसायाशी संबंधित सर्व प्रकारची महत्त्वपूर्ण माहिती संकलित करून आपल्या व्यावसायिक प्राधान्यनुरूप त्याचा उपयोग करणे, सर्व उद्योगांप्रमाणेच लघु उद्योगांना पण फायदेशीर ठरते. अनेक प्रकारचे महत्त्वपूर्ण निर्णय या माहिती विश्लेषणाद्वारे होऊ शकते. या अद्ययावत व तंत्रज्ञानावर आधारित माहिती-तंत्रज्ञान व्यवस्थापनाचे फायदे अधिकाधिक स्पष्ट होत आहेत.

संगणकीय पद्धतीवर आधारित ‘क्लाऊड कॉम्प्युटिंग’ हे तंत्रज्ञान मूलभूत संगणकीय कार्यपद्धती व्यवस्थापनुरुप संगणकीय काम व त्यासाठी आवश्यक अशी विकसित संगणकीय शैली याद्वारा उपलब्ध होते. तुलनेने कमी गुंतवणुुकीसह हे शक्य असल्याने त्याचा फायदा करून घेणे लघु उद्योगांना नक्कीच उपयुक्त ठरावे.

लघु उद्योगांसाठी मानवी संबंध व्यवस्थापन व त्या अनुषंगाने असणार्‍या कार्यपद्धती व कागदोपत्री नोंदी महत्त्वाच्या ठरतात. ही कामे मर्यादित स्वरुपातील असली, तरी कर्मचारी आणि कायदेशीरदृष्ट्या अचूकपणे व वेळेत करणे म्हणूनच व्यवस्थापनासाठी आवश्यक ठरते. लघु उद्योग आणि उद्योजकांसाठी ‘एचआर’विषयक धोरणे, पद्धती व नोंदींसाठी संगणकीय तंत्रज्ञान आता सहज आणि सुलभपणे उपलब्ध आहे.

तंत्रज्ञानावर आधारित व अद्ययावत अशी प्रक्रिया वा सेवाविषयक कार्यपद्धती आता विकसित करण्यात आली असून ती सहजसाध्य आहे. कामाची अचूकता व उत्पादकता हे तांत्रिक बुद्धिमत्तेचे प्रमुख फायदे असल्याचे सिद्ध झाले आहे, याचा फायदा उत्पादनप्रक्रियेला अद्ययावत करणे, ग्राहक संपर्क व विक्री वाढ, संगणकीय व्यवहारविषयक सुरक्षा, कर्मचारी संवाद व प्रशिक्षण, दर्जाविषयक विकास कार्यपद्धतींचा अवलंब इ. क्षेत्रात लघु उद्योग सहजपणे करता येतो.

कोरोनानंतरच्या टप्प्यात आता लघु उद्योगांना नव्या संदर्भात उभे राहणे शक्य झाले आहे. यामागे बदलत्या काळ आणि गरजांनुरूप लघु उद्योगांनी तंत्रज्ञानासह यांत्रिक अद्ययावत कार्यपद्धतींचा केलेला अवलंब व त्यासाठी वेळेत घेतलेलीलवचिक व व्यावहारिक भूमिका महत्त्वाची ठरली असून याच पद्धतीने आपल्या मध्यम व लघु उद्योगांचा विकास होऊ शकतो, हे आता सिद्ध झाले आहे.

(लेखक एचआर व्यवस्थापन सल्लागार आहेत.)