वैदिक परंपरा आणि साधना

श्वानदर्शन
गणेशदर्शन आणि ज्योतीदर्शन यांच्या अगोदर साधनामग्न साधकाला एक विचित्र प्रकारचे दर्शन होते. त्याला एखादवेळी ध्यानात कुत्रा दिसतो. साधकाला कुत्र्याचे दर्शन होणे अत्यावश्यक आहे. ज्या साधकाला कुत्र्याचे दर्शन होणार नाही, त्याची साधनेमध्ये प्रगती होणार नाही आणि झाली तरी ती कष्टसाध्य असेल. श्वानदर्शनाचे हे योगरहस्य न समजल्यामुळे काही विद्वान दत्तात्रेयांच्या आजूबाजूला दिसणार्‍या कुत्र्यांबद्दल काहीबाही माहिती सांगून साधकाच्या मनात भ्रम निर्माण करतात. काळा कुत्रा दिसल्यास साधकाला कष्ट होण्याची शक्यता आहे, शुभ्र पीतवर्णी कुत्र्याचे दर्शन लाभदायक असते. लाल रंगाच्या कुत्र्याचे दर्शनही चांगले आहे, पण तापदायक होऊ शकते. काही लोक गणेश देवतेला ऐतिहासिक व्यक्ती मानतात. परंतु, हे अज्ञानमूलक आहे. सर्व देवता म्हणजे तत्त्वांचे साकारणे आहे. म्हणून देवतांना ‘अ-जा’ म्हणजे जन्मविहीन मानलेले आहे. देवतांना ऐतिहासिक व्यक्तिविशेष मानणारे लोक शास्त्राबद्दल अनभिज्ञ आहेत, ते स्वत:सकट इतरांना आपल्या अशास्त्रीय कल्पना पसरवून अज्ञानी ठेवतात. गणेश देवता म्हणजे ओंकाराचे साकारणं आहे. गणेशाचे शिर हत्तीचे दाखविले आहे व ते ’ॐ’ आकारासारखे आहे. गणेशाचे मुख व शुंडा (सोंड) हीसुद्धा ’ॐ’चेच फाटे आहेत. गणेशाचे विशाल कर्ण, उदर, वक्ष, मांड्या व हात हे सर्व ओंकाराचे सजीव साकारणे आहे. गणेश म्हणजेच ओंकाराचे सजीव साकारणे होय.
महिषासुरमर्दिनी दुर्गा
महिषासुरमर्दिनीचा साक्षात्कार म्हणजे एक दुर्धर आणि अतिगूढ योगानुभव आहे. महिषासुरमर्दिनीची कथा ही एक प्रकारची भव्यदिव्य योगानुभूती आहे. साधनेतून प्राप्त झालेले अनुभव कपोलकल्पित नसतात. साधनामार्गात प्रगती करताना साधकाला जे दुस्तर अनुभव येतात, ते म्हणजे अतिकठीण, त्याला ‘दुर्ग’ असे म्हणतात. दुर्गेची अनुभूती का कठीण आहे? यात विज्ञानाचे महत्त्वपूर्ण तत्त्व आहे. देवी किंवा दुर्गा या देवता ‘तेजस्’ म्हणजे ‘प्रकाशतत्त्वा’च्या मानलेल्या आहेत. प्रकाशाचा वेग अतिप्रचंड म्हणजे सेकंदाला 1 लाख, 86 हजार, 700 मैल आहे. या वेगाने कोणतीही जड वस्तू किंवा जड शरीर भ्रमण करू शकत नाही. साधकाच्या दोन अवस्था असतात. एक त्याचे चित्त आणि दुसरी त्याचा जड देह! चित्त सर्वव्यापी असल्यामुळे ते ध्यानधारणा आणि समाधीसोबत प्रकाशाच्या वेगाने जाऊ शकते. परंतु, साधकाचा देह जड असल्यामुळे त्याच्या शरीराला ही अतिशय वेगपूर्ण अवस्था सहन होऊच शकत नाही. या अवस्थेमध्ये साधकाला बराच त्रास होतो व त्याचा जीव घाबरतो. चित्त शरीराला प्रचंड वेगाने ओढते, पण शरीर ‘जैसे थे’असते. या ओढाताणीत साधकाचे प्राण कंठाशी येतात. ही अवस्था कठीण आहे. या कठीण आणि दुर्गम अवस्थेचे साकारीकरण म्हणजे भगवती दुर्गेचा साक्षात्कार होय. निराकार साधकाला या प्रकारे भगवती दुर्गेचा साक्षात्कार किंवा दर्शन होऊ शकणार नाही. परंतु, हा दुर्गम अनुभव मात्र येईल. अनुभूतींचे प्रकटीकरण म्हणजेच ‘साकारदर्शन’ होय. महिषासुरमर्दिनी दुर्गा सिंहावर आरूढ झालेली दाखविली आहे. साधकाचे मन सिंह बनून साधनेच्या मार्गात येणार्‍या अडचणींचा भेद करून पुढे जाण्याचा प्रयत्न करते. साधकाचे दुर्गम अनुभव या चित्तरूपी सिंहावर आरूढ होऊन आपल्या मार्गात आडवे येऊन विरोध करणार्‍या महिषासुराचे विदारण करतात. (क्रमशः)