'क्रेन' पक्ष्याचा गुजरात-कझाकिस्तान-गुजरात प्रवास; ९ हजार किमीचे स्थलांतर

 

हिवाळ्यामध्ये भारतात अनेक पक्षी आशिया खंडाच्या उत्तरेकडील भागामधून स्थलांतर करुन येतात. जगात पक्षी स्थलांतराचे एकूण आठ आकाशमार्ग आहेत. हिवाळ्यात 'सेंट्रल एशियन फ्लायवे' या आकाशमार्गावरुन भारतामध्ये पक्षी दाखल होतात. महाराष्ट्राप्रमाणे गुजरातही या आकाशमार्गावरुन दाखल होणाऱ्या पक्ष्यांचे वस्तीस्थान आहे. मध्य आशियाई प्रदेशातील क्रौंच पक्षी हे आॅक्टोबर-नोव्हेंबर महिन्यांमध्ये मध्य भारतातील राज्यांमध्ये दाखल होतात. मार्च महिन्याच्या अखेरीस ते पुन्हा प्रजननाकरिता मध्य आशियाई देशांमध्ये प्रवास करतात. याच प्रवासाचा अभ्यास करण्यासाठी 'डब्लूआयआय' विशेष प्रकल्प राबवित आहे. या प्रकल्पाअंतर्गत मार्च महिन्यात गुजरातमधील नल सरोवर पक्षी अभयारण्यात स्थलांतर केलेल्या मादी क्रौंच पक्ष्याला 'जीपीएस-जीएसएम' टॅग लावण्यात आले होते. या माध्यमातून गेल्या आठ महिन्यांमध्ये मादी क्रौंचने गुजरात-कझाकिस्तान-गुजरात आकाशमार्गावर ९,३०० किमीचे स्थलांतर केल्याचे समोर आले आहे.

  

'जीपीएस-जीएसएम' यंत्रणा म्हणजे काय?

पक्षी स्थलांतर अभ्यासाच्या आंतरराष्ट्रीय नियमांनुसार पक्ष्यांवर लावले जाणारे उपकरण त्यांच्या वजनाच्या २ टक्के असणे अपेक्षित आहे. ’जीपीएस’ आणि ’जीएसएम’ यंत्राचे वजन हे अनुक्रमे ३.५ ग्रॅम आणि १० ग्रॅम असते. त्यामुळे हे उपकरण लावण्यासाठी फ्लेमिंगो किंवा क्रेन सारख्या मोठ्या पक्ष्यांची निवड केली जाते. या दोन्ही उपकरणांमुळे वायरलेस पद्धतीने पक्ष्यांच्या स्थलांतरादरम्यानची माहिती संशोधकांना मिळते. ’जीपीएस’ उपकरणामुळे पक्ष्याचा स्थलांतरादरम्यानचा वेग, समुद्रसपाटीपासूनची उंची आणि भौगोलिक स्थानाची माहिती मिळते, तर अत्याधुनिक ’जीएसएम’ उपकरणामुळे वर नमूद केलेल्या तीन गोष्टींबरोबरच स्थलांतरादरम्यानचा कोनीय वेग, वार्याचा दबाव, स्थलीय चुंबकत्व, प्रकाशाची तीव्रता आणि तापमानाची माहिती मिळण्यास मदत होते. सौर उर्जेवर हे उपकरण चालते. नेटवर्क न मिळाल्यास त्या ठिकाणांचे संचयन करुन नेटवर्क आल्यानंतर ती माहिती ही यंत्रे संशोधकांपर्यंत पोहोचवतात.