कनकधारा स्तोत्र निरुपण : भाग २

 

 

कालाम्बुदाळीललितोरसि कैटभारे,

धाराधरे स्फुरति या तडिदङ्गनेव ।

मातुस्समस्तजगतां महनीयमूर्ति,

भद्राणि मे दिशतु भार्गवनन्दनायाः ॥ ५ ॥

 

महालक्ष्मीचा उल्लेख संपूर्ण विश्वाची माता असा केला जातो. श्रीविष्णू हे विश्वाचे पालनकर्ते देव आहेत आणि त्यांची पत्नी या नात्याने, संपूर्ण विश्वाचे पालन पोषण महालक्ष्मी करते, म्हणून तिचा उल्लेख विश्वाची माता असा करतात. महालक्ष्मी देवी ही भृगु ऋषींची कन्या आहे. तिची अत्यंत रमणीय आणि सर्वश्रेष्ठ असणारी मूर्ती माझे कल्याण करो.

 

या लक्ष्मीची मूर्ती कशी आहे, याचे फार सुंदर विवेचन बाल शंकराने केले आहे. भगवान श्रीविष्णू यांनी कैटभ या दैत्याचा वध केला आहे. त्यामुळे त्यांना कैटभारी असे सुद्धा संबोधले जाते. श्रीविष्णू श्यामवर्णी आहेत. त्यांचे वक्षस्थळ हे काळ्या मेघांच्या समुदायाप्रमाणे सुंदर दिसते आहे आणि त्या वक्षस्थळी महालक्ष्मी देवी स्थित आहेत. विष्णूंच्या वक्षस्थळी महालक्ष्मीची ही मूर्ती अत्यंत आकर्षक दिसते आहे. जणू मेघमंडळात एखादी तेजस्वी विद्युल्लता कडाडावी आणि तिच्या तेजःपुंज रूपाने संपूर्ण मेघमंडळ प्रकाशित व्हावे, त्याचप्रमाणे श्रीहरींच्या वक्षस्थळावर महालक्ष्मी देवी तेजःपुंज रुपात भासते आहे. ही तेजःपुंज रूप लक्ष्मीदेवी माझ्यावर कृपा करू दे.

 

तिरुपती येतील भगवान व्यंकटेश हे श्रीविष्णू यांचेच रूप आहे. त्यांच्या मूर्तीच्या वक्षस्थळावर महालक्ष्मी प्रतिमा अंकित आहे. त्या प्रतिमेला चंदनाचे लेपन केले जाते. ते चंदन एका दिवसात पूर्ण वाळते. मग, दुसर्‍या दिवशी सकाळी पूजा करताना, तो चंदनाचा गोळा हळुवारपणे काढला जातो, त्या चंदनावर लक्ष्मीची पूर्ण प्रतिमा अंकित झालेली असते. ती एक अत्यंत सुंदर आणि विलोभनीय प्रतिमा आहे.

 

श्री व्यंकटेश सुप्रभातम या काव्यात सुद्धा देवीच्या या रूपाचा उल्लेख आलेला आहे.

 

मातस्समस्तजगतां मधुकैटभारे,

वक्षोविहारिणि मनोहरदिव्यमूर्ते ।

श्रीस्वामिनि श्रितजनप्रियदानशीले

श्रीवेङ्कटेशदयिते तव सुप्रभातम् ॥३॥

 

श्री वेंकटेशाची पत्नी हे महालक्ष्मी देवी मी तुला या सुप्रभाती वंदन करतो आहे. श्री वेंकटेश हे समस्त जगताचे पिता आहेत, पालन व पोषणकर्ते आहेत आणि त्यांची पत्नी या नात्याने तू समस्त जगताची माता आहेस. श्री वेंकटेशांनी मधु आणि कैटभ या राक्षसांचा नाश केला. त्यामुळे ब्रह्मदेव मुक्त झाले आणि विश्वाची निर्मिती करू शकले. तू श्री वेंकटेशांच्या हृदयात स्थित त्यांची प्रियपत्नी आहेस. मूर्तीरुपात सुद्धा तू त्यांच्या वक्षस्थळाला व्यापून आहेस. संपूर्ण जगतातील अन्य देव तुझी सम्राज्ञी म्हणून पूजा करतात. तू सर्व भाविकांसाठी अत्यंत प्रेमळ अशी आई आहेस आणि तुझ्या या अत्यंत उदार स्वभावामुळे, संपूर्ण विश्वाचा असा विस्तार होऊन, इतकी वैविध्यपूर्ण सृष्टी निर्माण झालेली आहे. ही तुझीच महिमा आहे की, या सुंदर सुप्रभाती श्री वेंकटेशांसह आम्ही तुझी आळवणी करतो आहोत.

 

याच भावाचा एक श्लोक नारद विरचित महालक्ष्मी स्तवनामध्ये सुद्धा आहे.

 

कृष्ण वक्षस्थले कृष्णे कृष्णवर्ण

प्रशोभिते पूर्णचंद्र प्रभे देवी महालक्ष्मी नमोस्तुते ॥ ४२॥

 

अर्थात कृष्णवर्णी विष्णूच्या वक्षस्थली तू विराजमान असणारी कृष्णा आहेस. श्रीहरीचा कृष्णवर्ण तुझ्यामुळे खुलून दिसतो. कसा, तर तू पौर्णिमेच्या चंद्राप्रमाणे तेजस्वी आहेस, विद्युल्लतेप्रमाणे लकाकत आहेस आणि श्रीहरीच्या कृष्णवर्णी वक्षस्थळाची तू तुझ्या तेजमय रूपाने शोभा वाढवली आहेस.

 

प्राप्तं पदं प्रथमतः खलु यत्प्रभावात्

माङ्गल्यभाजि मधुमाथिनि मन्मथेन ।

मय्यापतेत्तदिह मन्थरमीक्षणार्धं

मन्दालसं च मकरालयकन्यकायाः ॥६॥

 

मकरालय म्हणजे सागर. सागर हे सुसरी मगरींचे वास्तव्य स्थान आहे. ज्यावेळी देव आणि दानवांनी मिळून समुद्रमंथन केले होते. त्यातून प्राप्त झालेले एक रत्न म्हणजे लक्ष्मीदेवी आहेत. म्हणून, त्यांच्या उल्लेख सागरकन्या असा सुद्धा केला जातो. या सागरकन्या महालक्ष्मीची दृष्टी, मंद म्हणजे मृदू अथवा सौम्य, अलस म्हणजे सावकाशपणे अवलोकनाचे कार्य करणारी, मंथर म्हणजे किंचित वक्र किंवा गंभीर अशी कृपापूर्ण दृष्टी, ती सुद्धा अर्धोन्मीलित रूपातील. बाल शंकर महालक्ष्मीची आळवणी करतो आहे की, माते तुझी अशी कृपापूर्ण दृष्टी मला याच लोकी, याच जन्मात लाभो.

 

या अशा कृपापूर्ण दृष्टीचा प्रभाव काय आहे? तर या दृष्टीच्या प्रभावानेच सर्वमंगल स्वरूप असलेल्या श्रीहरींच्या ठिकाणी,कामदेवाने प्रथमच स्थान प्राप्त करून घेतले. रुक्मिणीच्या उदरी कामदेव श्रीकृष्ण कृपेने प्रद्युम्नाच्या रूपाने अवतरला आहे.

 

विश्वामरेन्द्रपदविभ्रमदानदक्षं

आनन्दहेतुरधिकं मुरविद्विषोऽपि ।

ईषन्निषीदतु मयि क्षणमीक्षणार्धम्

इन्दीवरोदरसहोदरमिन्दिरायाः ॥७॥

 

इंदिरा म्हणजे लक्ष्मी. इंद या धातूचा अर्थ ऐश्वर्यसंपन्न असणे असा होतो. लक्ष्मीदेवी स्वतः ऐश्वर्यसंपन्न आहेच. परंतु, ती भक्तांना सुद्धा विपुल ऐश्वर्य देते. म्हणून तिला इंदिरा हे नाव शोभून दिसते. लक्ष्मीचे नेत्र हे कमळाच्या कोशाप्रमाणे अत्यंत कोमल, स्निग्ध आणि आरक्तवर्ण आहेत. त्या नेत्रातून ती ईक्षणार्ध अर्थात अर्धोन्मीलित दृष्टीने, क्षणभर मिस्कीलपणे पाहते आहे. तिच्या या कृपायुक्त अर्धोन्मीलित दृष्टीचा महिमा असा थोर आहे की, संपूर्ण विश्वाला ज्या अमरेंद्र इंद्राच्या वैभवाचा आणि पदाचा हेवा वाटतो, ते तिच्या एका विभ्रमाचे फलित आहे. लक्ष्मीदेवीची ही कृपादृष्टी संपूर्ण विश्वाच्या आनंदाला कारणीभूत आहे. लक्ष्मीदेवीच्या दृष्टीने साक्षात भगवान श्रीविष्णू सुद्धा, अधिकाधिक आनंदित होतात. बाल शंकर श्रीलक्ष्मीदेवीला विनवणी करतो आहे. माझ्याकडे सुद्धा अशीच क्षणभर अर्धोन्मीलित कृपादृष्टी टाक.

 

इष्टाविशिष्टमतयोऽपि यया दयार्द्र-

दृष्ट्या त्रिविष्टपपदं सुलभं लभन्ते ।

दृष्टिः प्रहृष्टकमलोदरदीप्तिरिष्टां

पुष्टिं कृषीष्ट मम पुष्करविष्टरायाः ॥ ८॥

 

बाल शंकर देवी महालक्ष्मीची आळवणी करतो आहे. तो म्हणतो, “हे लक्ष्मी माते जे सामान्यबुद्धीचे सर्वदृष्ट्या सामान्यजन आहेत, असे अविशिष्टमति लोक सुद्धा तुझ्या दयार्द दृष्टीने, सहजच त्रिविष्टपपदाला अर्थात स्वर्गीय सुखाला प्राप्त होतात. त्यांना अलौकिक सुखाचा लाभ होतो. ती तुझी कृपादृष्टी आमच्याकडे सुद्धा वळव. जिचे पुष्कर हेच विष्टर आहे, अर्थात कमळाचे फुल हेच जिचे आसन आहे. जिचे दृष्टिपटल ‘प्रहृष्टकमलोदरदिप्ति’ अर्थात कमळाच्या विकसित फुलाच्या आतील कोश जसा आर्द्र आहे, कोमल आहे आणि आरक्त आहे. तशी तुझी दयार्द दृष्टी, आमच्यावर पडू दे आणि त्यामुळे आम्हाला जे फळ इष्ट आहे, जे फळ आम्हाला पुष्ट करू शकेल, तेच फळ आम्हाला दे.”

 

दद्याद्दयानुपवनो द्रविणाम्बुधारां

अस्मिन्नकिञ्चनविहङ्गशिशौ विषण्णे ।

दुष्कर्मधर्ममपनीय चिराय दूरं

नारायणप्रणयिनीनयनाम्बुवाहः ॥९॥

 

हे नारायण प्रणयिनी अर्थात नारायणावर अनन्य प्रेम करणारी त्यांची पत्नी लक्ष्मी देवी, तुझे नेत्र म्हणजे जणू भक्तजनांवर कल्याणवृष्टी करणारे मेघच आहेत. भक्तजनांसाठी तुझ्या चित्ती असणारा दयार्द भाव हा जणू वार्‍यासमान तरल आहे. तुला ज्याची दया येईल, त्याच्याकडेच तो कृपादृष्टीरुपी मेघ वळेल. माते मी जन्मोजन्मी केलेल्या आणि संचित असलेल्या दुष्कर्मांच्या फलित रुपी उन्हाळ्याने, अत्यंत पिडीत झालेलो आहे.

 

या उन्हाळ्याला कायमचे दूर करून, तुझा तो कृपादृष्टीपूर्ण मेघ या अकिंचन अर्थात दरिद्री, निर्धन आणि असाहाय्य असलेल्या, त्याचप्रमाणे अत्यंत विषण्ण अर्थात खिन्न आणि दुःखी असलेल्या विहंगम शिशु अर्थात चातक पक्षाच्या पिल्लाप्रमाणे, जलवर्षावास आतुर झालेल्या, मज बालकावर ‘द्रविण’ अर्थात सोने, हिरे माणके रुपी जलधारांचा वर्षाव कर. माझी तुझ्या चरणी इतकीच प्रार्थना आहे.

 

गीर्देवतेति गरुडध्वजसुन्दरीति

शाकम्भरीति शशिशेखरवल्लभेति ।

सृष्टिस्थितिप्रलयकेलिषु संस्थितायै

तस्यै नमस्त्रिभुवनैकगुरोस्तरुण्यै ॥१०॥

 

हा श्लोक आचार्यांच्या विचारातील अद्वैत प्रकट करते. हा श्लोक दुर्गासप्तशतीमध्ये जे तिने धारण केलेले अष्टअवतार आहेत, त्यांचा उल्लेख करतो.

 

संपूर्ण त्रैलोक्याचे गुरू असणारे भगवान विष्णू आणि त्यांच्या सान्निध्यात विराजमान असणारी तरुणी, अर्थात कोमलांगी श्रीदेवी महालक्ष्मी तिला माझा नमस्कार असो.

 

समस्त वाक्प्रपंचाची अधिष्ठात्री असल्याने, तिचा उल्लेख प्राधानिक रहस्यात गीर्देवता अर्थात वाक्देवता सरस्वती असा केला आहे. गरुडध्वज हे भगवान विष्णू यांचेच एक नाम आहे. त्यांची सुंदरपत्नी अर्थात श्रीमहालक्ष्मी देवी आहे. शाकंभरी हे तिचेच रूप आहे, जे तिने अनावृष्टीने ग्रासलेल्या पृथ्वीवरील जीवांच्या रक्षणासाठी धारण केले होते. भगवान शंकरांनी आपल्या जटेमध्ये चंद्र धारण केला आहे. म्हणून त्यांना शशीशेखर संबोधले जाते. त्यांची प्राणवल्लभा म्हणजे पार्वती देवी ते सुद्धा तुझेच रूप आहे. पार्वती अर्थात ललिता त्रिपुरसुंदरी देवी.

 

ललिता देवीच्या नियंत्रणात उत्पत्ती स्थिती आणि लय या तीन अवस्था आहेत. हे सुद्धा जिचे रूप आहे त्या महालक्ष्मीला माझा नमस्कार असो. अर्थात महालक्ष्मी महाकाली आणि महासरस्वती हे तिन्ही अवतार तुझेच ऐक्यरूप आहे, अशा महालक्ष्मी देवीला माझा नमस्कार असो.

 

(क्रमश:)

 

 

९३७००४३९०१