रंगोपचार आणि औषधोपचार!

एका चित्रात हजारो शब्दांचं सामर्थ्य असतं म्हणजे एखादी घटना कथन करायची असल्यास रकाने भरभरून लिहूनही त्या घटनेची माहिती जितकी प्रभावीपणे मांडता येणार नाही, त्याहून कितीतरी पट ज्यादा प्रभावीपणे, सदर घटनेवर चितारलेले चित्र, सांगू शकते, हे झालं चित्राचं महत्त्व. चित्राचं महत्त्व कुठे नाही, असा प्रश्न पडला तर उत्तर मिळतं, चित्रांचं महत्त्व हे अनादि-अनंत काळापासून आहे. चित्रांमुळे इतिहास उलगडतो. सामाजिक-राजकीय-आर्थिक अशा सर्वच परिस्थितींचा लेखाजोखा उलगडता येतो. हे कमी की काय, पण चित्रांमुळे जणू पुनर्जन्मच होऊ शकतो, हे आपणांस सांगितले, तर विश्वास बसेल का? तर होय! आपणांस विश्वास ठेवावाच लागेल.

मार्च २०२० पासून सर्व जगावर कोरोनाचे संकट आहे. लाखो जीव कोरोनाने मृत्यू पावले. त्यापैकी, निम्म्याहून अधिक जणं तर कोरोना झाला, या भीतीनेच दगावले. खूप जवळच्या ओळखीतील शेजारी अशा धक्कादायक निधनवार्ता ऐकून तर प्रत्येक जण तणावातच असायचा. अशाच दुर्धर प्रसंगात फेसबुकवर माझे सन्मित्र आणि सहाध्यायी कलाध्यापक तसेच प्रथितयश चित्रकार प्रा. मोग्गलान श्रावस्ती सर यांच्या संदर्भातील माहिती वाचली. ते एका ‘कोविड’ रुग्णालयात कोरोनाशी झुंज देत होते आणि ते त्यात विजयी झाले. बापरे! एकतर ऐकून धक्का बसला. लगेच फोन केला. प्रा. श्रावस्ती सरांनीच फोन उचलला. म्हणाले, “सर, दुसरा जन्म झाला. माझ्या पेंटिंग्ज साधनेमुळे मला कोरोनावर विजय मिळविता आला. डॉक्टरांनी औषधोपचार देऊन शरीराला कोरोना विरुद्ध लढायला तयार केलं, तर माझ्या रंंगसाधनेने माझं मनोबल उंचावून कोरोना विरोधातील लढण्याची इच्छाशक्ती प्रखर केली.” हे सर्व ऐकताना डोळ्यांच्या कडा कधी ओल्या झाल्या कळलेच नाही.

प्रा. मोग्गलान श्रावस्ती सर आणि मी ‘जेजे’त आलो तसे एकमेकांना भेटत असायचो. आमच्या चर्चा नेहमी प्रासंगिक, परंतु कलाविषयांवर असायच्या. आज मी त्यांच्याकडून जे ऐकत होतो, ते काळजाला भेदणारं होतं. ज्यांच्या रंगांतून नेहमी सकारात्मक ऊर्जेच्यारंगछटांचा छायाभेद ‘कॅन्व्हॉस’वर अवतरायचा. श्रावस्ती सर फुप्फुसाच्या अत्यंत नाजूक अवस्थेत दि.१७ जूनला ‘सेव्हन हिल्स’ हॉस्पिटलमध्ये उपचारार्थ दाखल झाले. म्हणजे त्यांच्या दोन जीवश्च मित्रांनी फोनवर त्यांचा आवाज जड वाटला म्हणून तातडीने घरी येऊन त्यांना आग्रह करून ‘सेव्हन हिल्स’ला आणले. सतत रंगसाधनेत रममाण होणारा आतचा अजातशत्रू मित्र मोग्गलान हे तेथील डॉक्टरांचाही जीव की प्राण बनले. तेथील अधिष्ठाता डॉ. महारुद्र कुंभार डॉ. राजस आणि त्यांचे सर्व सक्षम सहकारी वर्ग यांनी जीवघेण्या त्रासाचा जीव घेतला. तीनेक दिवस गेले, यशस्वी उपचारांसाठी. त्यातूनच जीवन-मृत्यू यामधील नैसर्गिक व सहज कार्यरत असलेल्या श्वसन प्रक्रियेचे आणि मोफत मिळणार्‍या नैसर्गिक ऑक्सिजनचे महत्त्व शब्दातीत आहे. मानवी ऐहिक सुख-सुविधा यापुढे शून्य आहे, याची प्रखरतेने जाणीव झाली. सर सांगत होते. पुढे म्हणाले, “अस्वस्थतेमुळे भूतकाळ हाताशी लागत नव्हता. बोनसरुपी मिळणारा वर्तमान मला निष्क्रिय करु नये, म्हणून मी डॉ. अधिष्ठाता आणि तज्ज्ञ डॉ. राजस वाळींजकर यांना विनंती केली की, मला ड्रॉईंग आणि पेंटिंग्जची आवड आहे, तेव्हा संबंधित साहित्य आणण्याची आपण मला परवानगी द्यावी.”

डॉक्टरांनी आनंदाने परवानगी दिली आणि ‘कोविड’ रुग्णालयाच्या ‘सेव्हन हिल्स’च्या एका ‘इमर्जन्सी रुम’चे प्रा. मोग्गलान श्रावस्ती स्टुडिओत रुपांतर झाले. बाजूच्या एका मृत्यूशी झुंजणार्‍या सिराज शेख यांना श्रावस्ती सरांनी त्यांच्या स्केचिंगचं पहिलं मॉडेल बनवलं आणि मृत्यूशी झुंजणार्‍या सिराज शेख यांचं हुबेहुब व्यक्तिचित्रण मोग्गलान यांच्या हातात धरलेल्या पेन्सिलीने चितारलं गेलं; इतकं हुबेहूब की, कोरोना पण गोंधळला. तणावपूर्ण वातावरणाची जागा एका अदृश्य सुप्तशक्तीने घेतली. मोग्गलान यांची प्रकृती सुधारण्यास तर लागलीच. परंतु, रंगरेषांमुळे त्यांची मानसिक शक्तीही बहरली. मानसिक शक्तीही बहरली. इतके चांगले वागायला हवे की, आजुबाजूचा परिसर भारावून गेला पाहिजे. प्रा. श्रावस्ती सर यांना ‘सेव्हन हिल्स’ हॉस्पिटलचे वातावरण बदलवून टाकले होते. दि. १७ तारखेच्या श्रावस्तींनी जणू नव्याने शरीर धारण केले होते. खर्‍या अर्थाने मोग्गलान यांना आता ऑक्सिजन मिळाला. त्यांनी दुसरे व्यक्तिचित्रण साकारले ते डॉ. मुशीरा यांचे. डॉ. मुशीरा यांना कलेची आवड आणि जाण असल्यामुळे, हातात ‘जान’ असलेल्या आणि कागदावरील रेषांना जीवंत करणार्‍या प्रा. श्रावस्ती सरांबद्दल त्यांना फार कृतज्ञ वाटू लागले. डॉ. मुशीरांनी त्यांचे ते व्यक्तिचित्र सोशल गु्रपवर मित्रपरिवारास पाठविले. सर्व ‘सेव्हन हिल्स’चे डॉक्टर्स व इतर कर्मचारी मोग्गलान यांच्याकडे येऊ लागले. प्रा. मोग्गलान हे ‘सेवन हिल्स’चे ‘फॅन’ बनले.

डॉ. राजस उपचारार्थ यायचे तेव्हा तब्येतीत सुधारणा होत असलेल्या प्रा. मोग्गलान यांनी बासरीवादनाबद्दल सांगितले. तेव्हा डॉ. राजस यांनी सरांना बासरी आणण्यास आणि वादनासही परवानगी दिली. बासरी हे ‘वितत’ वाद्य. हवेच्या कमी-अधिक प्रभावावर सुंदर सूर निर्माण करता येणारं वाद्य. रूग्ण-वैद्य-वैद्यकीय उपचार हा औपचार शिल्लक राहिला. डॉक्टर, स्वर, रंग आणि कलाकृती यांचा जणू उत्सवच सुरू झाला. “जगण्यातला आनंद काय असतो, हे अनुभवायला मिळाले,” असे एका प्रश्नाला उत्तर देताना श्रावस्ती सर बोलत होते.ज्या सुवर्ण दिवशी त्यांना ‘सेव्हन हिल्स’ हॉस्पिटलमधून ‘डिस्चार्ज’ मिळाला, त्यावेळी या पुरोगामी विचारवंत असलेल्या महाकलाकाराने त्या हॉस्पिटलच्या ‘ओपीडी’च्या भव्य कक्षासाठी एक पाच बाय आठ आकाराचे बुद्धतत्त्वांच्या विचारावर आधारित आशयगर्भ पेंटिंग तेथेच साकारून स्नेहादराने भेट दिले. ज्या ‘ओपीडी’त सामान्य तणावातील रूग्ण येतात, त्यांना शांततेने धीर धरून प्रेमाचा-धैर्य धरण्याचा संदेश देणार्‍या बुद्धांच्या शांत, ध्यानमग्न परंतु धैर्यशील संदेश देणार्‍या कलाकृतीने निश्चितच सकारात्मक वातावरण निर्माण होईल, इतकी ताकद कलाकृतींमध्ये असते. वेदनेतून केलेले नामस्मरण एक तपश्चर्याच असते. तद्वतच वेदनेतून निर्माण झालेली कलाकृती ही वातावरणातील वेदनांनाच तिलांजली देते, हे मोग्गलान यांच्या कलाकृतीने सिद्ध केले.

“मानवी जीवन मिळणे मुळातच दुर्लभ. मिळालंच, तर योग्य वेळी, योग्य संस्कार व योग्य दिशा मिळणं कठीण! कारण, कुणाला श्रीमंत होण्याची, कुणाला कलावंत होण्याची, कुणाला सत्ताधारी होण्याची तृष्णा असते. सकारात्मक तृष्णा ही सकारात्मक वृत्तीलाच जन्म देते. यावर आधारित बुद्ध तत्त्व त्या पेंटिंगमध्ये साकारलेले आहे. दुसर्‍या एका कलाकृतीत त्यांनी सिद्धार्थ आणि त्याचा चुलत बंधू देवदत्त यांच्या प्रसंगावर आधारित चित्रांकन केलेले आहे. आणखी एक कलाकृतीही सचेतन चिंतन ध्यानसाधनेवर आधारित आहे. श्वासाला साक्षीभावाने चिंतनाने केंद्रित करून शरीराच्या विविध अवयवांतून एकाच वेळी मनाच्या प्रवाहाचा अनुभव केला जातो. त्या अवयवांच्या संवेदनेवर लक्ष केंद्रित केले जाते. प्रत्येक व्यक्तीचे मन चंचल आहे. त्या मनाला ताब्यात घेऊन प्रत्येक प्रतिकूल अनुकूल परिस्थितीत समान भावानं राहणं शिकवतो. समजून, उमजून, निर्णय अचूक व स्पष्ट करतो. तथागत बुद्धांनी मानवी जगाला दिलेल्या सचेतन चिंतन-ध्यान साधना यावरील ही कलाकृती रूग्णांची मनोधैर्य वाढवेल, यात संदेह नाही.

प्रा. मोग्गलान श्रावस्ती सर यांनी रंगाकारांना बुद्धतत्त्वज्ञानाच्या कक्षामध्ये आणून ज्या ज्या कलाकृती ‘सेव्हन हिल्स’मध्ये साकारल्या, त्या त्यांच्या वेदनेतून झालेल्या तपश्चर्येचा भाग आहेत. चित्रसाधना ही वेदनेतून सरस आहे. वेदनेवर विजय प्राप्त करून देणारी आहे, हे श्रावस्ती सरांच्या विजयी ‘डिस्चार्ज’मुळे सिद्ध होते. खरंतर श्रावस्ती सर यांनी एक प्रतिकारात्मक भूमिका पार पाडलेली आहे. त्यांनी रंगसाधनेद्वारा ‘कोविड’वर विजय मिळवून स्वतः ते एक जागतिक उदाहरण बनलेले आहेत.त्यांच्या आजारपणाच्या काळात त्यांचे मित्र रवि मंडलिक, सुरेश बीराजदार, बंधु धम्मपाल, भरत शेळके, प्रा. निलेश किटके यांच्यासह ‘सेव्हन हिल्स’ हॉस्पिटलचे सर्व डॉक्टर्स, नर्सेस, वॉर्डबॉय आदी कर्मचारीवर्ग आणि कुटुंबीय, ज्यांनी ‘कोविड’ला शह देऊन पुनश्च धीर देण्यास आलेल्यांमध्ये कन्या प्रबुद्धा व संबोधी, पत्नी प्रेरणा यांचं स्थान हे श्वासाइतकंच महत्त्वाचं ठरलं. डॉ. सुब्रमण्यम यांचेही सुरुवातीचे उपचार उपकारक ठरले.डॉ. पृथ्वी जाधव, डॉ. राजस वाळींजकर, अधिष्ठाता, ‘सेव्हन हिल्स’ या सार्‍यांनी श्रावस्ती सरांना ‘डिस्चार्ज’ देताना एक प्रकारे उत्सव साजरा केला.