पोषणचक्र

गेल्या काही वर्षांत भारतात कुपोषणाचा विळखा अधिक घट्ट झाला आहे. एकाच वेळी अल्प-पौष्टिक आहार आणि अति-पौष्टिकतेची घटना भारतात सामान्य आहे. पण, आता हे चिंतेचे कारण बनले आहे. लोकसंख्येपैकी बरेच लोक गरिबीत जीवन जगतात आणि त्यांना पुरेसे अन्न मिळू शकत नाही. त्यामुळे त्यांना अल्पपोषणाने होणार्‍या आजारांनी ग्रासले आहे. याउलट लठ्ठपणा आणि तीव्र आजारांनी ग्रस्त लोकसंख्या अति खाणे, शारीरिक व्यायामाची कमतरता आणि पाश्चात्य खाद्यसंस्कृतीचे वाढते वेड यामुळे देशात निरंतर वाढतच आहे. अशाप्रकारे, देशात कुपोषणाचे दुहेरी ओझे आहे. कुपोषणाच्या या संकटाचा सामना करण्यासाठी आणि आपल्या देशातील प्राचीन खाद्यसंस्कृती, विज्ञान, सवयी आणि परंपरा लक्षात घेऊन ‘जुवेनेट वेलबिईंग’ने पोषणचक्र विकसित केले आहे. भारतीय परंपरेनुसार सर्वसाधारणपणे लोक जेवता-खाताना हाताचा पंजा व पाच बोटांचा उपयोग करतात. आपण जवळजवळ प्रत्येक गोष्ट करण्यासाठी हात वापरतो. बियाणे लागवड करण्यापासून ते काढणीपर्यंत अन्नाचे खाद्य तयार करणे आणि खाणे व स्वतःला धुणे या सर्व गोष्टी करण्यासाठी व्यक्तीचा हात मूलभूत साधन म्हणून वापरला जाऊ शकतो. म्हणून, हा हात पोषणचक्रांच्या डिझाईनमध्ये वापरला गेला आहे.



वेदांनुसार आपली बोटे आपल्या हृदयाशी, तिसर्‍या डोळ्याशी, सौर जागी, घसा, लैंगिक आणि मूळ चक्रांशी जोडलेली आहेत. आपल्या हातांनी खाल्ल्यामुळे आपल्या बोटाच्या टोकांनी अन्नास स्पर्श होतो. हे चक्रांना उद्दिपित करण्यास मदत करते. जेव्हा आपण आपल्या हातांनी जेवतो, तेव्हा हालचाल आणि स्पर्श चक्रांना सक्रिय करतात. आपण जे अन्न खातो त्याबद्दल आपल्याला अधिक जाणीव होते.जेव्हा हात अन्नास स्पर्श करतो तेव्हा बोटांच्या टोकावरील मज्जातंतू त्याचा अनुभव घेतात आणि मेंदूला संदेश पाठवतात. हे शरीराला पोटात पाचक रस पाठवण्याची सूचना देते. हे सर्व इंद्रियांना गुंतवून ठेवते आणि आपल्यासमोर ठेवलेल्या अन्नाची चव, पोत, तापमान आणि सुगंध याबद्दल आपण अधिक सजग होतो. आयुर्वेदानुसार, अन्न बोटांनी तोंडात घातल्यामुळे, आपण नकळत त्यांना योग/मुद्रा बनविण्यास वक्र बनवितो, ज्यामुळे प्राण/जीवन शक्ती संतुलित ठेवणार्‍या संवेदी अवयवांना सक्रिय केले जाते. आपल्या हातांनी खाणे हे निरोगी आहे. कारण, आपल्याला नेहमीच आपल्या हातांच्या स्वच्छतेबद्दल माहिती असते आणि खाण्यापूर्वी आपण आपले हात धुतो. खाताना होणार्‍या हातांच्या हालचालींमुळे रक्ताचा चांगला प्रवाह वाढण्यास मदत होते. हे शरीराच्या एकूणच आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम करू शकते. पोषणचक्राच्या रचनेत सहा हात आहेत. प्रत्येक हात, प्रत्येक पातळी आणि पोषणचक्रातील प्रत्येक घटक दर्शवतो. पोषणचक्रातील फायद्यांचा आनंद घेण्यासाठी प्रत्येक स्तरावर सर्व घटकांचे योग्य संतुलन असणे आवश्यक आहे.

शरीराच्या ऊर्जेचे मुख्य स्रोत असलेले कार्बोहायड्रेट्स किंवा पिष्टमय नावाचे महत्त्वाचे पोषक तत्त्व यात असते.

रोगप्रतिकारकशक्ती वाढवण्यासाठी आवश्यक असणारी जीवनसत्वे व खनिजे, फायबर व अ‍ॅण्टिऑक्सिडंट्स यात भरपूर असते.

शरीराचा प्रत्येक भाग प्रथिनाने बनलेला असतो. संसर्ग प्रतिकार व शारीरिक वाढीसाठी प्रथिने मदत करतात.

हे आपल्याला भरपूर ऊर्जा देतात, पण यात खूप कॅलरिज असतात. स्निग्ध पदार्थ हिवाळ्यात शरीर ऊबदार ठेवतात व शरीरातील अवयवांना उशीप्रमाणे मदत करतात. प्रक्रिया केलेली साखर शरीराला आवश्यक नसल्याने अत्यल्प प्रमाणात खाणे योग्य होय.

शरीर लवचिक राहून स्नायू व हाडे मजबूत व सक्रिय राहण्यासाठी प्रत्येक व्यक्तीला दिवसभरात किमान 50 मिनिटांचा कोणत्याही प्रकारचा व्यायाम आवश्यक आहे.

पचन, रक्ताभिसरण, शरीरातील दूषित पदार्थ दूर करणे, मेंदू व मज्जातंतूंचे कार्य सुलभ करणे यासाठी दिवसभरात पाणी पिणे आवश्यक आहे. ‘जुवेनेट वेलबिईंग’मधील सीईओ गौरी शिंगोटे यांच्या नेतृत्वाखाली डॉ. प्राची बोहरा टेक्निकल प्रमुख, शांभवी अलोक व कल्याणी कर्नावत या आहारतज्ज्ञ व प्रिथा संजीवसह कन्टेंट रायटर आणि मधुलिका गुप्ता या आहारतज्ज्ञ व टेक्निकल डिझायनर प्रमुख यांनी पोषणचक्राची निर्मिती केली. पोषणाहार हा विषय मुख्यत्वे बालपणापासून मुलांना शिकवला जावा म्हणून शाळेमध्ये या विषयावर अभ्यासक्रम असावा, यासाठी ‘जुवेनेट वेलबिईंग’ प्रयत्न करत आहे, यासाठी राहुल कांबळे यांचे मोलाचे सहकार्य लाभले आहे.