प्रा. डॉ. पीटर फेनविक : काळोख्या बोगद्याच्या अलीकडे-पलीकडे

 

 

पूर्वी लांबलचक बोगदे आणि त्यातून जाताना वाटणारी थोडीशी भीतीयुक्त मजा ही खंडाळ्याचा घाट, कसार्याचा घाट यांच्यापुरतीच मर्यादित होती. मुंबई-पुणे, मुंबई-नाशिक अशा प्रवासांमध्ये घाट आणि त्यातले बोगदे सुरू झाले की, लहान मुले सरसावून बसत. गाडी बोगद्यात शिरून अंधार पडला की, मुले भीतीतल्या मजेने किंचाळत. बोगदा संपून एकदम लख्ख उजेड आला की, सुरक्षित आहोत या मजेने परत किंचाळत. मोठी माणसेही या अंधार-उजेडाच्या खेळाची मजा लुटत. आता सर्वत्र इतके बोगदे नि इतके सब-वे झाले आहेत आणि ते कायम इतक्या झगझगाटी उजेडात असतात की, त्या अंधार-उजेडाची सगळी मजा संपूनच गेली आहे.

 

पण, डॉ. पीटर फेनविक ज्या अंधार-उजेडाच्या खेळाचा आयुष्यभर अभ्यास करत होता, तो वेगळाच खेळ होता. त्याच्या अभ्यासाची सुरुवातही एका वेगळ्याच कारणाने झाली. लंडनच्या सेंट टॉमस हॉस्पिटलमधल्या आपल्या कक्षात विराजमान झालेल्या डॉ. पीटर फेनविकसमोर, हृदयात ‘पेस मेकर’ हे साधन बसवून घेण्यासाठी आलेला एक रुग्ण बसलेला होता. वास्तविक हृदयरोग, हृदय शस्त्रक्रिया हे डॉ. पीटरचे विषय नव्हते. न्यूरॉसायकोलॉजी-मज्जामानसविज्ञान हा त्याचा विषय होता. ‘पेस मेकर’ बसवण्यासाठी आलेल्या त्या रुग्णाला संबंधित डॉक्टरांनी, शस्त्रक्रियेसाठी ऑपरेशन रुममध्ये नेले. शस्त्रक्रिया सुरू झाली आणि अचानक त्याचे हृदय बंद पडले. तातडीची उपाययोजना सुरू झाली आणि तिला यश येऊन, रुग्णाचे हृदय परत स्पंदन करू लागले. भोवतीच्या डॉक्टर लोकांनी सुटकेचा श्वास टाकला. रुग्णाच्या हृदयात प्राण परत आले, तसाच डॉक्टरांच्याही जीवात जीव आला. पण, शुद्धीवर आल्यावर तो रुग्ण जी बडबड करू लागला ती ऐकून काही डॉक्टरांना वाटले की, या रुग्णाला कदाचित दारूप्रमाणे अॅनेस्थेशिया चढला असावा. पण, काही डॉक्टरांच्या लक्षात आले की, आता हे प्रकरण डॉ. पीटर फेनविक यांच्यासमोर नेऊन गुदरायला हवे. ती मधली काही मिनिटे हा रुग्ण वैद्यकीयदृष्ट्या मेलेला होता. तातडीच्या उपचारांना याने प्रतिसाद दिला नसता, तर आपण याला मृत म्हणून घोषित करणारच होतो आणि अगदी काटेकोरपणे बघितले तर असेच घडले की, आपल्या तातडीच्या उपचारांमुळे नव्हे तर या माणसाला मरायचे नव्हते, म्हणूनच त्याचे हृदय पुन्हा स्पंदन करू लागले. तेव्हा आता हा रुग्ण डॉ. पीटरकडे रवाना करणे बरे.

 

“आणि बरं का, डॉक्टर,” तो रुग्ण अगदी गंभीरपणे डॉ. पीटरला सांगत होता. “एकदम मला असं जाणवलं की, मी रुग्णशय्येवर नसून ऑपरेशन थेटरच्या जवळजवळ छताशी अधांतरी तरंगतोय. मी थक्कच झालो. तेवढ्यात मला दिसलं की, मला ‘पेस मेकर’ बसवणारे डॉक्टर्स आणि वैद्यकीय कर्मचारी कुणाच्या तरी देहावर वाकून बघतायत. ते काय बघतायत म्हणून मी निरखून बघितलं, तर तो माझाच देह होता. इतक्यात मी एका लांबलचक, किंचित अंधार्या बोगद्यात खेचला गेलो. त्या बोगद्याचे दुसरे टोक मला दिसत होते. त्या तिथे बाहेर सुंदर आणि उबदार असा प्रकाश होता. काही क्षणांतच मी त्या सुंदर प्रकाशमय जागेत पोहोचलो. ती जागा मला एखाद्या छानशा बागेसारखी भासली. मी मागे वळून पाहिलं, तर मला माझ्याच जीवनातल्या अनेक घटना चित्रपटाची फिल्म दिसावी तशा दिसल्या. पुन्हा पुढे पाहतो तर, माझे अनेक मृत नातेवाईक आणि अन्य व्यक्तीही मला दिसल्या. म्हणजे मला त्यांची शरीरं नाही दिसली हं.. पण, पण... कसं सांगू, म्हणजे ते तिथे आहेत याची मला जाणीव, संवेदना झाली. आम्ही एकमेकांशी बोललो सुद्धा. पण, पुन्हा तेच की, ना त्यांचे ओठ हालले, ना माझे ओढ हालले. पण, तरी आम्ही एकमेकांशी बोललो हे नक्की.

 

त्यापैकी एकजण मला म्हणाला ’अरे, तुझी अजून इथं यायची वेळ झालेली नाही’. यावर काय बोलावे किंवा कसे व्यक्त व्हावेे, हे काही मला कळले नाही. माझे लक्ष पायाखालच्या हिरवळीकडे गेले. एखाद्या मखमली गालिच्यासारख्या त्या सुंदर हिरवळीवरून, पावले टाकत मी चालू लागलो. अचानक मला कुंपणासारखं काहीतरी दिसलं. एकदम मला जाणवलं की, आपण हे कुंपण ओलांडता कामा नये आणि त्या सरशी मी एकदम डोळे उघडले. तर सर्व डॉक्टर्स एकदम उद्गारले, ‘हा, हृदय काम करू लागले.’ पुढच्या सर्व प्रक्रिया पार पाडून, मला ऑपरेशन थेटरच्या बाहेर आणले गेले. थोडा ताजातवाना झाल्यावर मी डॉक्टरांना हा अनुभव सांगितला. तेव्हा त्यांनी नुसतंच माझ्या खांद्यावर थोपटलं आणि तेे माझ्या बायकोला म्हणाले, औषधांचा हेवी डोस, अॅनेस्थेशिया किंवा ऑक्सिजनची कमतरता यामुळे रुग्णाला असे भास होतात कधीकधी. काळजी करु नका.’ असं म्हणून ते निघून गेले. पण, मी तुम्हाला खात्रीपूर्वक सांगतो डॉ. पीटर, तो अजिबात भास किंवा भ्रम नव्हता.”

 

ही घटना १९७६-७७ सालची आहे. त्यापूर्वी वर्ष-दीडवर्षे आधी अमेरिकेतल्या डॉ. रेमंड मूडी याचे ‘लाईफ आफ्टर लाईफ’ हे पुस्तक प्रसिद्ध झाले होतेे. त्या पुस्तकातल्या प्रतिपादनाने, वैद्यकीय विज्ञान क्षेत्र आणि एकंदरीतच समाजात प्रचंड खळबळ माजली होती. डॉ. रेमंड हे अमेरिकेच्या जॉर्जिया राज्यातल्या पोर्टरडेल शहरात राहणारे एक प्रसिद्ध मानसोपचार तज्ज्ञ, डॉक्टर, तत्त्वज्ञानी आणि लेखक आहेत. सध्या त्यांचे वय ८० वर्षांचे आहे. त्यांचे वरील पुस्तक १९७५ साली प्रसिद्ध झाले, तेव्हा ते ३०-३१ वर्षांचे होते. या पुस्तकात डॉ रेमंड मूडींनी अशा अनेक लोकांच्या मुलाखती घेतल्या होत्या की, जे मरून परत जिवंत झाले होते. म्हणजे डॉक्टरांनी वैद्यकीय तपासणी अंती ज्यांना मृत घोषित केले होते, पण थोड्या वेळाने ज्यांचे अचेतन शरीर पुन्हा चलनवलन करू लागले होते, असे अनेक लोक.

 

सर्वसामान्य वाचकांना या मुलाखतींमधले अनेक अनुभव आवडले होते, पटले होते. पण, डॉक्टर लोकांनी म्हणजे वैज्ञानिकांनी मात्र, भ्रम, आभास, अंधश्रद्धा इत्यादी शेलकी विशेषणे लावून, त्या पुस्तकाची टर उडवली होती. १९७० च्या त्या दशकात, अमेरिकेच्या पश्चिमेकडच्या कॅलिफोर्निया या प्रसिद्ध राज्यातून, बर्याच विज्ञान काल्पनिका-सायन्स फिक्शन कादंबर्या निघायच्या. सर्वसामान्य वाचकाला खरे भासावेत, असे वैज्ञानिक तपशील त्यात असायचे. पण, विज्ञान क्षेत्रातले जाणते लोक ‘कॅलिफोर्निया स्टफ’ म्हणून त्या कादंबर्यांना हिणवायचे. अगदी तसेच डॉ. पीटर फेनविकने डॉ. रेमंड मूडीचे ते पुस्तक वाचून, कॅलिफोर्नियातली वैज्ञानिक करमणूक म्हणून बाजूला टाकून दिले होते.

 

पण, आता १९७६-७७ साली त्या ‘पेस मेकर’ वाल्या रुग्णाचे ते अनुभव ऐकून डॉ. पीटर चकित झाला. डॉ. रेमंडच्या त्या पुस्तकातले अनेक अनुभव या नमुन्याशी बरेच मिळते-जुळते होते आणि लंडनमधल्या त्या रुग्णाने, डॉ. रेमंडचे ते पुस्तक वाचलेले असण्याची सुतराम शक्यता नव्हती. तरी खात्री करून घेण्यासाठी, डॉ. पीटरने त्याला खोदून-खोदून विचारले. पण, ‘लाईफ आफ्टर लाईफ’ अशा नावाचे काहीतरी पुस्तक कुणा डॉ. रेमंड मूडी नामक अमेरिकन इसमाने लिहिलेले आहे इत्यादी गोष्टी, त्या रुग्णाच्या खिजगणतीतही नव्हत्या.

 

मग डॉ. पीटर केंब्रिज विद्यापीठाकडे वळला. तो स्वत: केंब्रिजच्या ट्रिनिटी कॉलेजचा विद्यार्थी होता. न्यूरोसायन्स-मज्जा विज्ञान या क्षेत्रात भरपूर संशोधन केलेल्या, करत असलेल्या, त्याच्यापेक्षा ज्येष्ठ, त्याच्या समवयस्क अशा अनेक विद्वानांना तो भेटला आणि ‘एन.डी.ई.’ किंवा ‘निअर डेथ एक्सपिरिअन्स’ यावर कुणी काही काम केले आहे का, याची त्याने चाचपणी केली. सगळ्यांनी त्याला हसून उडवून लावले. सगळे जण फक्त ‘भौतिक’ विचार करत होते. ‘जाणीव’ किंवा ‘संवेदना’ ही मज्जासंस्थेमार्फत नेमकी कशी होते, यावर ना कुणी फार विचार केला होता, ना कुणी करू इच्छित होते.

 

मग डॉ. पीटरने स्वतःच तो विचार करायला सुरुवात केली. मॉडस्ले या हॉस्पिटलच्या न्यूरोफिनमोलॉजी-मज्जनाशरीरविज्ञान या विभागात तो आणि त्याचे साहाय्यक झोप, स्वप्ने, ध्यान आणि अपस्मार या विषयांवर संशोधन करत होतेच. आता त्यात ‘निअर डेथ एक्सपिरिअन्स’-‘जवळजवळ मरून परत जिवंत झालेल्यांचे अनुभव’ या विषयाची भर पडली.

 

पुढची १०-११ वर्षे डॉ. पीटर फेनविकने ही जाणीव, ही संवेदना आणि मानवी मेंदू यांच्यावर इतके संशोधन केले की, १९८८ साली ‘बीबीसी’ने त्यावर एक अनुबोधपटच बनवला. तो बघून इंग्लंडच्या वैद्यकीय क्षेत्रात एकच खळबळ माजली. कारण, अनेक प्रस्थापित सिद्घांत त्यामुळे मोडीत निघणार होते. सर्वसामान्य प्रेक्षकांनी मात्र डॉ. पीटरला प्रचंड प्रतिसाद दिला. इंग्लंडमधून तब्बल दोन हजार पत्रे डॉ. पीटरला आली. या सर्व दोन हजार पत्रलेखकांनी, मरून जिवंत होण्याचा अनुभव स्वत: घेतला होता. तो त्यांनी पत्रातून तपशीलवार लिहून, डॉ. पीटरच्या संशोधनाला दुजोरा दिला होता.

 

पण, डॉ. पीटर हाडाचा संशोधक होता. त्याने सर्वांवर लगेच विश्वास ठेवला नाही. त्याने त्या सर्वांना एक विस्तृृत प्रश्नावली पाठवून, उत्तरे मागवली. ज्यांची उत्तरे त्याला समाधानकारक वाटली, अशा फक्त ५०० जणांचे अनुभव त्याने खरे धरले आणि त्यांची ‘डेटा बँक’ बनवली. यातून ‘द आर्ट ऑफ डायिंग’ हे त्याचे पुस्तक २००८ साली प्रकाशित झाले. त्याची बायको एलिझाबेथ फेनविक त्याची सहलेखिका आहे.

 

डॉ. पीटर म्हणतो, “मृत्यू सहजपणे स्वीकारण्याच्या कलेतला सर्वात अवघड भाग हा असतो की, एका क्षणात सगळे सोडून निघून जायचे असते. संपत्ती, कीर्ती, मानसन्मान, घरदार, बायकामुले आणि हे सर्व माझे आहे, हा लहानपणापासून जपलेला, जोपासलेला अहंकार क्षणात सोडणे, हे सगळ्यांनाच फार अवघड जाते.” एक मजेदार अनुभव तो नोंदवतो की, एका बाईला अगदी तीव्रतेने आठवण झाली की, अरे, आपण तर मेलोत. पण, घरात कपड्यांचा ढीग पडलाय. त्याला आपल्याला इस्त्री करायची होती आणि या जाणिवेसरशी ती जिवंत झाली.

 

मृत्यू आणि जीवन यांच्या अनुभवांच्या या अभ्यासातून, डॉ. पीटर ‘झेन’ या जपानी बौद्ध ध्यान पद्घतीचा अभ्यासक बनला. अॅलन फरगेट नावाचा कॅनडियन लेखक अलीकडे ‘अहंकार कसा सोडावा’ याबद्दल बरेच लिखाण करत असतो. डॉ. पीटर त्याच्या तंत्रांचाही अभ्यास करत होता. दि. २२ नोव्हेंबर २०२४ रोजी वयाच्या ८९व्या वर्षी प्रा. डॉ. पीटर फेनविक वृद्घापकाळाने मरण पावला.

 

मला या पाश्चिमात्य वैज्ञानिकांची गंमतच वाटते. हे ‘पातंजल योगसूत्रां’कडे का बरे वळत नाहीत? स्वामी योगानंदांचा क्रियायोग, महर्षी महेश योगींचे ‘ट्रान्सेन्डेन्टल ध्यान’, स्वामी विवेकानंद, योगी अरविंद यांचे सगळे विचार भांडार इंग्रजीतही उपलब्ध असताना, यांना झेन का जवळचा वाटतो?