‘कोकण’च्या पाणीचळवळीमागील कथा

काही वर्षांपूर्वी सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील डिंगणे डोंगरपाल गावातील श्री माऊली विद्यामंदिरामध्ये पाण्याची व्यवस्थाही नव्हती. एक घागरभर पिण्याचे पाणी मिळावे, यासाठी शिक्षकेतर कर्मचार्‍यांबरोबर केलेली पायपीट, आजूबाजूच्या छोट्याशा तळ्यातून पिण्यासाठी आणायला लागणारे शुद्ध पाणी मिळावे, यासाठी हायस्कुलने वर्षानुवर्षे केलेली धडपड आजही आठवते. पण, यातूनच जन्म झाला ‘कोकण’ संस्थेच्या ‘स्वच्छ पाणी’ या चळवळीचा...


स्वच्छ पाणी प्यायला न मिळणे, हा किती चिंतेचा आणि त्रासदायक अनुभव असू शकतो, हे खेडेगावातील विद्यार्थ्यांना आणि शिक्षकांना ठावूक आहे. अस्वच्छ पाण्यामुळे होणारे आजार, ज्यामध्ये कॉलरा, विषमज्वर, हिपॅटायटिस ए अशा आजारांचा होणारा विद्यार्थ्यांना त्रास होता. त्यामुळे शाळेमधील विद्यार्थ्यांची अनुपस्थिती पाहून बरेचदा प्रश्न विचारल्यावर आजारी पडलेल्या मुलांकडून कळले की, गढूळ आणि अस्वच्छ पाण्यामुळे अनेक मुले आजारी पडतात. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील डिंगणे डोंगरपाल गावातील श्री माऊली विद्यामंदिरमध्ये मी शिकलो. त्या शाळेचा अनेक वर्षांचा स्वच्छ काय, पाण्याची सुविधाच नसलेला प्रवास मी माझ्या डोळ्यांनी बघितला आहे. नोकरीला लागल्यावर पहिल्यांदा ठरवले की, माझ्या शाळेत पाण्याचा प्रश्न उद्भवता कामा नये.

त्यासाठी शाळेच्या माजी विद्यार्थ्यांशी संपर्क साधला. सगळ्याजणांना पाण्याच्या प्रश्नाची माहिती होतीच. आम्ही सगळ्यांनी ठरवले की, शाळेचा पाणीप्रश्न सोडवायलाच हवा. मग त्या सगळ्यांच्या मदतीने पाण्याची परिपूर्ण टाकी बांधली. त्यामुळे पाणी अनुपलब्धतेच्या त्रासातून शाळेची मुक्तता झाली. हे करत असताना वाटले की, पाण्याचा प्रश्न हा काही माझ्याच शाळेचा प्रश्न नव्हता, तर कोकणातील अनेकानेक शाळा स्वच्छ, पिण्यायोग्य पाण्यापासून वंचित आहेत. शाळेतील सर्व कर्मचारी आणि विद्यार्थी यांना काय त्रास होत असेल, याची कल्पना मला चांगलीच होती. त्यामुळे ठरवले की, गावातील शाळांना स्वच्छ पिण्याचे पाणी उपलब्ध करून द्यायचे. या विचारातून ‘कोकण’ संस्थेच्या माध्यमातून पुढाकार घेण्याचे ठरवले. बघता बघता गेल्या काही वर्षांत कित्येक गावांना स्वच्छ पाणी मिळवून देण्यासाठी संपूर्ण गावासाठी ‘स्वच्छ पाणी फिल्टरेशन सिस्टम’ रायगड आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात बसवल्या. तसेच, ७६ शाळांना ‘कमर्शियल वॉटर फिल्टर’ तर शेकडो शाळांना पाण्याचे ‘रेग्युलर फिल्टर’ देण्याचे काम अनेक कंपन्यांच्या सहकार्यातून ‘कोकण’ संस्था करीत आहे. तसेच फक्त फिल्टर देऊन न थांबता, धरणे स्वच्छता मोहीम सरकारच्या सहयोगातून राबविण्यास सुरुवात केली. छोटे तलाव, नद्या, समुद्र किनारे स्वच्छता मोहीम, विहीर आणि अनेक प्रकारचे जलसाठे साफ करण्याच्या मोहिमादेखील राबविल्या. यातून एकमेव उद्दिष्ट डोळ्यांसमोर होते ते म्हणजे, मुलांना स्वच्छ पिण्यायोग्य पाणी मिळावे.

स्वानुभवातून यापुढे पाण्यासारख्या मूलभूत गरजेमुळे कोणत्याही मुलाला त्रास सहन करावा लागणार नाही, याची खातरजमा करण्यासाठी सुरू केलेला हा उपक्रम. या उपक्रमाअंतर्गत याच जून महिन्यात सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील १५ हायस्कुल आणि चार महाविद्यालयांना ‘कमर्शियल वॉटर फिल्टर’चे वाटप करण्यात आले. ज्यामुळे या १९ शाळा आता कायमस्वरूपी पाण्याच्या समस्येपासून मुक्त झाल्या आहेत.

‘पाणीचळवळ’ हा ‘कोकण’ संस्थेच्या उद्दिष्टांचा एक भाग असला, तरी ही संस्था गेली १३ वर्षे महाराष्ट्रासह अनेक राज्यांत कार्यरत आहे. संस्थेने आपल्या कामाने राष्ट्रीय स्तरावर आपल्या सामाजिक कार्याचा ठसा उमटवला आहे. अनेक राज्यांत सक्षम प्रोजेक्ट, युनिकॉर्न आश्रम, ग्रामविकास कार्यक्रमांतर्गत वेगवेगळी कौशल्य विकास प्रशिक्षणे, उद्योजक विकास कार्यक्रम, शेतकरी मार्गदर्शन व अभ्यास सहली, आरोग्य शिबिरे, रक्तदान शिबिरे, मोफत मोतीबिंदू शस्त्रक्रिया, करिअर आणि स्पर्धा-परीक्षा मार्गदर्शन, ‘गुड टच बॅड टच’, मासिक पाळी व्यवस्थापन, स्त्रीजन्माचे स्वागत, स्कुल किट वाटप, स्कॉलरशिप, सायकल वाटप, पाणलोट विकास, महिला मेळावा, पौष्टिक आहार, गाळमुक्त धरण, नदी, समुद्रकिनारे साफसफाई मोहीम, स्वच्छता कार्यक्रम, एचआयव्ही, टीबी जनजागृती, पाणलोट संसाधन व्यवस्थापन, शाळा विकास कार्यक्रम, शाळांमधील शौचालय आणि हॉल बांधकाम, आदिवासी भागात रेशनवाटप, डिजिटल स्कुल, रस्ते सुरक्षा योजना, पर्यावरण आणि वृक्षारोपण, वृद्धाश्रमांना मदत, पाणी शुद्धीकरण प्रकल्प, बांबू कारागिरांसाठी प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवले आहेत.

‘कोकण’ संस्थेला सामाजिक कार्याबद्दल आजपर्यंत अनेक राष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले असून, मलाही या कामांसाठी गौरव प्राप्त झाला आहे. त्यातील सर्वांत महत्त्वाचा म्हणजे, २०२५च्या सुरुवातीलाच मिळालेला ‘सर रतन टाटा एक्सलन्स अ‍ॅवॉर्ड, २०२५’ होय. मला लहानपणापासून सामाजिक स्तरावर मिळालेली शिक्षणासाठी मदत यामुळेच सिंधुदुर्गातील एका खेडेगावात राहूनही माझे मी शिक्षण पूर्ण करू शकलो आणि पुणे-मुंबईसारख्या मोठ्या शहरांत आल्यावर मला वाटले की, इथे सर्व सुविधा आहेत. पण, खेडेगावातील मुलांचे काय? यासाठी कोणीतरी काम केले पाहिजे. या विचारांनी ‘कोकण’ संस्थेची खरं तर स्थापना झाली आणि आज सर्वांच्या सहकार्याने हे रोपटे गरजूंना सावली देणार्‍या झाडात रूपांतरित होत आहे. एका शाळेपासून सुरू झालेली स्वानुभवाची गोष्ट चळवळीचा पाया बनून ‘पाणीचळवळी’मध्ये रूपांतरित झाली आहे. पाण्याच्या निकृष्ट गुणवत्तेमुळे विद्यार्थ्यांचे नुकसान होऊ नये, यासाठी सुरू झालेली ही चळवळ शेकडो शाळांमधील विद्यार्थ्यांचे स्वच्छ पिण्याच्या पाण्याचे स्वप्न पूर्ण करत राहील, हा मी स्वतःशी केलेला निश्चय आहेच आणि अनेक मंडळी या कामात सहकार्याच्या भावनेने पुढे येत आहेत.

आज स्वच्छ पाण्याचा उपक्रम हा ‘कोकण’ संस्थेच्या प्रमुख कार्यक्रमांपैकी एक असून अनुभव आणि दृढनिश्चयातून समाधानकारक बदल घडवून आणण्यासाठी नावाजला जात आहे. ही चळवळ भविष्यात एक शक्तिशाली चळवळ बनून शालेय विद्यार्थ्यांच्या आरोग्याच्या दृष्टीने एक सक्षम पाऊल ठरेल, असा मला विश्वास आहे.

दयानंद कुबल
(लेखक कोकण संस्था, मुंबईचे अध्यक्ष आहेत.)