शीतयुद्ध काळातल्या सुरस आणि चमत्कारिक कथा

व्हिएत रशियाचे राष्ट्राध्यक्ष म्हणून लिओनिद ब्रेझनेव्ह यांनी १९६४ साली सूत्रे हाती घेतली. १९८२ साली त्यांच्या मृत्यूपर्यंत म्हणजे १८ वर्षे त्यांनी अप्रतिहत सत्ता गाजवली. त्यांच्या कारकिर्दीत शीतयुद्ध अधिकच तीव्र झाले. जगातले अधिकाधिक देश सोव्हिएत अस्वलाच्या पंजात सापडावेत, यासाठी त्यांनी आटोकाट प्रयत्न केले. हे करताना अमेरिका आणि तिचे मित्र देश ज्यांना ’नाटो’ राष्ट्रे म्हटले जाते, त्यांच्या दिशेने अधिकाधिक अण्वस्त्रयुक्त क्षेपणास्त्रे उभारून, त्यांनी जगाला सर्वनाशाच्या कड्यावर आणून ठेवले. अंतराळ संशोधन क्षेत्रातही अमेरिकेवर मात करण्याचा त्यांनी आटोकाट प्रयत्न केला. सोव्हिएत रशियन हेरखाते ‘केजीबी’ हे स्टॅलिनच्या काळापासून शक्तिशाली होतेच. त्याला यांनी अधिकच निरंकुश अधिकार बहाल केले.लष्करी आणि राजकीयदृष्ट्या सोव्हिएत रशिया ही एक अतिबलाढ्य महासत्ता बनली. पण, सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या मात्र सोव्हिएत रशियन समाज हळूहळू डबघाईला येत गेला. सत्ताधारी कम्युनिस्ट पक्षाचे नेते आणि सरकारी अधिकारी गबर बनत गेले आणि सर्वसामान्य जनता दरिद्री बनत गेली. आर्थिक भ्रष्टाचार कमालीचा वाढला.

सोव्हिएत रशियात म्हणजे कामगारांच्या राज्यात सर्व वर्ग समान आहेत; पण काही वर्ग जरा जास्तच समान आहेत, अशी त्यांची टिंगल होऊ लागली. समाजातील सर्व वर्गात दारू पिण्याचे प्रमाण अतोनात वाढले. त्यात महिलाही मागे नव्हत्या. जगातल्या कोणत्याही समाजात, कोणत्याही काळात वेश्या व्यवसाय चालतोच. पण, सोव्हिएत रशियन समाजाची नीतिमत्ता इतकी खालावली की, आता नवीन महिला नेतृत्व वेश्यांमधूनच निर्माण होईल, अशी टवाळी होऊ लागली. त्या काळातल्या सुरस आणि चमत्कारिक कथा अधूनमधून बाहेर येत असतात, त्यातील ही एक कथा. दि. २७ डिसेंबर १९८० या दिवसाची पहाट. रशियन राजधानी शहर मॉस्कोच्या बायकोव्हो (काय नाव तरी!) विमानतळाच्या परिसरात ट्रॅफिक पोलिसांची एक गाडी गस्त घालत होती. त्यांना रस्त्याकडेच्या झुडपात एका इसमाचं प्रेत दिसलं. त्यांनी ते गाडीत टाकून चौकीवर आणलं. चौकीतल्या वरिष्ठ अधिकार्‍याने तपासणी केली. तेव्हा लक्षात आले की, इसम मेलेला नाही. श्वास चालू आहे; पण कुणीतरी त्याला लाथाबुक्क्यांनी अगदी बेदम तुडवून काढलेला आहे. कपडे फाटले. खिशातलं पाकीट आणि अन्य कागद गायब आहेत. त्याला उलथापालथा करून जरा जास्त तपासणी केल्यावर, त्याच्या पाटलोणीच्या चोर खिशात एक चिटोरं सापडलं. यावरची ‘केजीबी’ ही आद्याक्षरं पाहताच, तो वरिष्ठ अधिकारी सटपटलाच. त्याने त्वरित त्या मरणोन्मुख इसमाला जवळच्या रुग्णालयाकडे पाठवलं आणि झटपट दोन दूरध्वनी केले. पहिला मॉस्को शहर पोलीस मुख्यालयाला आणि दुसरा ‘केजीबी’ मुख्यालयाला.

 

दहा मिनिटांत पोलीस मुख्यालयातला सर्वोच्च ड्यूटी ऑफिसर त्या रुग्णालयात पोहोचला. त्याने ते चिटोरं पाहिलं. तो अक्षरशः गर्भगळित झाला. (पुरूष असूनही!) अयाया! हा कुणीतरी वरिष्ठ ‘केजीबी’ अधिकारी दिसतोय. तो असा मरणोन्मुख अवस्थेत म्हणजे आता कुणाकुणाची मानगूट धरली जाईल, कोण जाणे!पुढच्या दहा मिनिटांत ‘केजीबी’च्या गाड्या तिथे येऊन थडकल्या. त्या मरणोन्मुख इसमाची ओळख पटली. मेजर व्याचेस्लाव्ह अफनासेव्ह. वय वर्षे ४०. तातडीने त्याला तिथून उचलून, ‘केजीबी’च्या खास रुग्णालयात आणण्यात आले. उपचार आणि चौकशी सुरू झाली. दि. २६ डिसेंबरला मेजर अफनासेव्ह परकीय हेरखात्याच्या एक हस्तकाला भेटण्यासाठी गेला होता. मॉस्कोमधील झडनोव्हस्काया नामक उपनगरीय रेल्वे स्थानकाजवळ त्यांची भेट ठरली होती आणि दि. २७ डिसेंबरच्या पहाटेला तो तिथून बर्‍याच दूर अंतरावरच्या बायकोव्हो विमानतळ परिसरात मरणोन्मुख अवस्थेत सापडतो, म्हणजे फारच झालं. सर्वशक्तिमान ‘केजीबी’च्या मेजर दर्जाच्या अधिकार्‍यावर खुद्द मॉस्कोतच असा हल्ला केला जातो, म्हणजे काय गोष्ट आहे!

 

आता हेरगिरीच्या क्षेत्रातही कसे विनोद घडत असतात पाहा. ‘केजीबी’चे वरिष्ठ अधिकारी मेजर अफनासेव्ह मारहाण प्रकरणी आपल्यावर संशय घेत आहेत, हे त्या परकीय हेरखात्याच्या हस्तकाला कळले. त्याने योग्य या सूत्रांकरवी ‘केजीबी’ वरिष्ठांना निरोप पाठवला की, एखाद्याला लाथा-बुक्क्यांनी तुडवणे, त्याचं पैशाचं पाकीट, घड्याळ, अंगठी, गळ्यातली साखळी काढून घेणे, असली चिंधीगिरी आम्ही करीत नाही. हां! खिशातली कागदपत्रे आम्ही एक वेळ काढून घेऊ; पण बाकी वस्तू लंपास करायला आम्हाला भीक नाही लागली. आम्ही प्रतिष्ठित हेर आहोत. एक किंवा फार तर दोन गोळ्यांमध्ये आम्ही समोरच्याचा विषय संपवित असतो. उलट आमच्या माहितीनुसार, झडनोव्हस्काया रेल्वे स्थानक परिसरातल्या त्यावेळी तिथे तैनात असलेल्या, तुमच्या पोलिसांनीच हे काम केले आहे. तुमच्या माणसाच्या खिशातल्या सगळ्या वस्तू गायब करून, त्याला बदड बदड बदडून, मेला म्हणून टाकून दिला आणि भुरट्या अगदी या शब्दांमध्ये नव्हे; पण या आशयाचा निरोप ‘केजीबी’च्या वरिष्ठांना या परकीय हेरखात्याकडून मिळाला. कोण असतील हे भारीच हुशार लोक? अमेरिकेचे ‘सीआयए’वाले? ब्रिटनचे ‘एमआय-६’वाले? की इस्रायलचे मोसादवाले?

कुणी का असेनात; पण हा निरोप मिळाल्यावर, ‘केजीबी’वाले भलतेच पेटले. ‘केजीबी’चे सर्वोच्च प्रमुख युरी आंद्रोपोव्ह यांनी मेजर अफनासेव्ह प्रकरणाची फाईल स्वतःच्या हातात घेतली. तेवढ्यात म्हणजे दि. १ जानेवारी १९८१ रोजी मेजर अफनासेव्ह बेशुद्धावस्थेतच ’यमदूत आणि कंपनी’च्या ताब्यात गेला. झालं! आता तर ‘केजीबी’ची प्रतिष्ठा पणालाच लागली. आंद्रोपोव्हनी आपले खास दस्तक कामाला लावले.आणि मॉस्कोचे सामाजिक जीवन भ्रष्टाचाराच्या कोणत्या पातळीवर जाऊन पोहोचले आहे, याचा अनुभव खुद्द रशियन हेरप्रमुखांना आला. घटनाक्रम घडला होता तो असा की, दि. २६ डिसेंबरच्या संध्याकाळी मेजर अफनासेव्ह ठरल्याप्रमाणे त्या परकीय हस्तकाला भेटला. झडनोव्हस्काया मेट्रो रेल्वे स्थानकाजवळच्या एका टपरीवर ते दोघे भेटले. माहितीची देवाणघेवाण झाली. मग दारू प्यायला सुरुवात झाली. माहितीची खरी देवाणघेवाण यथेच्छ दारू पिऊन जिभा सैल सुटल्या म्हणजेच होत असते. तसे दोघेही एकमेकांना बाटलीत उतरवण्याचा प्रयत्न करीत होते. शेवटी मध्यरात्री दोघेही बाहेर पडले. एकमेकांना जराही ओळख न दाखवता, झडनोव्हस्काया स्थानकात शिरले. मेजर अफनासेव्ह जास्तच तराट झाला होता.

 मध्यरात्री तराट प्रवाशांनी मेट्रो रेल्वे स्थानकात दंगा करणे, हे त्याकाळी मॉस्कोत फारच कॉमन होते. असे दंगे थोपवण्यासाठी मॉस्को शहर पोलिसांचे एक खास पथक प्रत्येक स्थानकात तैनात असायचे. या खास पथकातल्या पोलिसांशी मेजर अफनासेव्हची बाचाबाची झाली. अफनासेव्हला या पोलिसांनी बदडायला सुरुवात केल्यावर, त्याने त्यांना फारच घाणेरड्या शिव्या दिल्या. बराच मार खाऊन अर्धमेला झाल्यावर अफनासेव्हने त्यांना आपले ओळखपत्र दाखवले. आता पोलीस घाबरले. पण, यांनी आणखी हुशारी दाखवून, त्याला उचलून गाडीत घातला. तिथून बराच दूर बायकोव्हो विमानतळ परिसरात आणून, पुन्हा मरेस्तोवर पिटून काढला. त्याच्या सगळ्या वस्तू लंपास करून, भुरट्या चोरांनी मारून टाकून दिलाय, असा आभास निर्माण केला नि निघून गेले. हा सगळा घटनाक्रम गुप्तपणे शोधून काढणार्‍या आंद्रोपोव्ह यांच्या हस्तकांना असेही आढळले की, हे खास पोलीस स्वतःदेखील दारू पिऊनच, रात्रपाळीला येतात आणि संधी मिळेल त्या प्रवाशाला स्वतःच लुबाडतात.आता खरे म्हणजे, सर्वशक्तिमान ’केजीबी’ आणि तिचे सर्वोच्च प्रमुख युरी आंद्रोपोव्ह यांनी मॉस्को शहर पोलीस खात्यावरच तुटून पडायला हवे होते. त्यांनी नक्कीच तसे केले असते. कारण, संपूर्ण देशातल्या कोणालाही लहान-मोठ्या व्यक्तीला केव्हाही उचलण्याचे अमर्याद अधिकार त्यांना होते. पण, तरीही आंद्रोपोव्ह थांबले. कारण, मॉस्को शहर पोलीस खाते हे थेट केंद्रीय गृहमंत्र्यांच्या अखत्यारीत येत होते आणि केंद्रीय गृहमंत्री होते-निकोलाय शेलोकोव्ह.

 

झाले होते असे की, राष्ट्रध्यक्ष लिओनिद ब्रेझनेव्ह यांची प्रकृती १९८० पासूनच वेगाने ढासळत चालली होती. त्यांचे आता फार दिवस राहिलेले नाहीत, हे सर्वांनाच स्पष्ट कळत होते. मग त्यांच्यानंतर राष्ट्राध्यक्ष कोण, याचा विचार करीत, सर्वच इच्छुक मंडळी आपापली मोर्चेबंदी लावत होती. एकीकडे युरी आंद्रोपोव्ह हे ’केजीबी’ प्रमुख म्हणून आणि अतिशय उत्साही, ऊर्जावान सहकारी म्हणून ब्रेझनेव्ह यांचे आवडते होतेच; पण गृहमंत्री निकोलाय शेलोकोव्ह हेदेखील त्यांचे तितकेच निकटचे होते. शिवाय निकोलाय शेलोकोव्ह यांनी गेली काही वर्षे मॉस्को शहर पोलीस दलावर विशेष मेहनत घेऊन, त्यांचा दर्जा बराच उंचावला होता. तेव्हा शेलोकोव्ह यांच्या आवडत्या पोलीस दलावर एकदम हात टाकणे योग्य ठरले नसते.मग आंद्रोेपोव्ह सगळे प्रकरण घेऊन ब्रेझनेव्ह यांना भेटले. त्यांना घटनेचे गांभीर्य समजावून दिले. मग त्यांनी राजकारणी लोकांचा हुकमी उपाय काढला. शेलोकोव्ह परदेशी दौर्‍यावर गेलेले असताना ’केजीबी’ने मॉस्को शहर पोलिसांवर झडप घालून, अनेक संबंधितांना उचलले. पाठोपाठ अनेकांच्या घरांच्या झडत्या आणि जबान्या यांचे सत्र सुरू झाले. मग रीतसर खटला उभा राहिला. जुलै १९८२ मध्ये एक वरिष्ठ इन्स्पेक्टर आणि दोन पोलीस शिपाई यांना मृत्युदंड देण्यात आला. अनेकांना नोकरीतून काढून टाकण्यात आले. पुढे नोव्हेंबर १९८२ मध्ये खुद्द राष्ट्राध्यक्ष ब्रेझनेव्हच मरण पावले आणि ’केजीबी’ प्रमुख युरी आंद्रोपोव्हच नवे राष्ट्राध्यक्ष झाले. मग तर काय, निकोलाय शेलोकोव्ह यांचे सगळेच ग्रह फिरले. त्यांना मंत्रिमंडळातून डच्चू मिळाला. रशियन लष्कराचे मानद जनरल पद त्यांच्याकडून काढून घेण्यात आले.

पण, काळ हा सर्वभक्षक कसा असतो पाहा. नोव्हेंबर १९८२ मध्ये राष्ट्राध्यक्ष झालेले आंद्रोपोव्ह अवघ्या १५ महिन्यांत म्हणजे फेब्रुवारी १९८४ मध्ये किडन्या निकामी होऊन मरण पावले. त्यांच्या जागी कॉन्सन्टिन चेनैन्को हे राष्ट्राध्यक्ष बनले. पण, निकोलाय शेलोकोव्ह हे खचले ते खचलेच. त्यांनी ’आपण मंत्रिमंडळ, सरकार, देश किंवा पक्ष यांच्याशी कोणतीही गद्दारी केलेली नाही. आपण पक्षाचा निष्ठावंत कार्यकर्ता आहोत,’ अशा आशयाचे पत्र नव्या राष्ट्राध्यक्षांना लिहिले आणि स्वतःच्या डोक्यावर पिस्तूल झाडून विषय संपवला. ही घटना डिसेंबर १९८४ मधली. मार्च १९८५ मध्ये काळाने खुद्द चेनैन्को यांनाच जगाच्या रंगमंचावरून उचलले. मग आले गोर्बाचेव्ह. त्यांनी स्वतःच भ्रष्ट साम्यवादी सोव्हिएत राजवट संपवली.

मल्हार कृष्ण गोखले