संत वेणाबाई, संत गिरीधर, संत माधवस्वामी समर्थ शिष्य परिवाराची ‘रामभक्ती’

समर्थ शिष्या वेण्णाबाई तथा वेण्णास्वामी या ज्ञानसंपन्न विदुषी शिष्या होत्या.कारुण्य, वैराग्य, पांडित्य आणि परतत्त्वस्पर्शी कवित्व लाभलेल्या वेण्णाला वेण्णास्वामी, वेणीराम नावाने भक्त मंडळी ओळखत होती. प्रारंभी संत एकनाथांच्या ‘नाथ भागवत’ ग्रंथाचा त्यांच्यावर विशेष प्रभाव होता. त्यांचा काळ इ.स. 1628 ते 1678 मानला जातो. त्यांनी समर्थांच्या कृपेने ‘सीतास्वयंवर’ नावाचा ग्रंथ लिहिला तो रामायणावर आधारित आहे. त्याशिवाय त्यांनी ‘वेणीरामायण’ लिहिले ते प्रकांडाचे आहे.

या सीता स्वयंवराच्या वरातीमध्ये वर्‍हाडी म्हणून धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष हे चार पुरुषार्थ नटूनथटून सहभागी झाले होते. अशी सुंदर कल्पना वेण्णास्वामींनी या काव्यरचनेत केलेली आहे.

या ‘सीतास्वयंवर’ शिवाय वेणी गिरीधर कृत ‘संकेत रामायण’ नावाची रचना मिळते. या संकेत रामायणातील 7 कांडापैकी 6 कांडे ही वेणाबाईंच्या हातची असून केवळ 7वे एकच कांड गिरीधर यांनी लिहिले, असा अभ्यासकांचे समर्थहृदय श्री शंकरराव देव यांचे मत आहे. ‘रामदास आणि रामदासी’ मालेतील त्रेचाळीसाव्या भागात श्री.शं. देव यांनी वेणी रामायण छापले आहे. त्याची ओवी संख्या 1536 इतकी आहे. हे रामायण मात्र पाच कांडांचेच आहे.

गिरीधराचे ग्रंथकर्तृत्व अफाट आहे. ‘समर्थ प्रताप’ मुळे ते विशेष विख्यात आहेत, पण आणखी विशेष गोष्ट म्हणजे गिरीधरांनी पाच वेगवेगळी रामायणे लिहिली आहेत. 1) संकेत रामायण 2) अब्द रामायण 3) मंगल रामायण 4) छंदो रामायण, आणि 5) सुंदर रामायण. या पाचामध्ये ‘संकेत रामायण’ सर्वात मोठे आहे तर ‘मंगल रामायण’ श्लोकबद्ध असून त्यात एकूण 1 हजार 519 श्लोक आहेत.

समर्थांचे शिष्य राघवदास हे दक्षिण भारतातील समर्थानुयायी महंत म्हणून प्रसिद्ध होते. त्या राघवदासांचे शिष्य ‘माधवस्वामी’ (1648 ते 1708) हे विद्वान व व्यासंगी होते. त्या माधवस्वामींनी लिहिलेली दोन रामायणे तंजावरच्या सरस्वती महल संग्रहालयात मिळतात. 1) श्लोकबद्ध रामायण 2) ओवीबद्ध रामायण. माधवस्वामींनी ओवीबद्ध रामायणाच्या शेवटी लेखनकाल दिलेला असून तो शके 1617 (इ.स.1694) असा आहे. या ओवीबद्ध रामायणाची एकूण ओवी संख्या 17 हजार 290 एवढी प्रचंड आहे. म्हणजे हा ग्रंथ जवळजवळ दासबोधाएवढा प्रचंड आहे. माधवदास यांच्या या ओवी रामायणाचा लेखनक्रम सलग नाही. त्यांनी प्रथम किष्किंधाकांड लिहिले व सर्वात शेवटी अरण्यकांड लिहून रामायण पूर्ण केले. माधवदासांचे ‘ओवी रामायण’ पूर्ण सात कांडांचे संपूर्ण आहे. पण त्यांचे ‘श्लोक रामायण’ फक्त युद्धकांडापर्यंतच असून एकूण श्लोक 726 आहेत. हे माधवस्वामी थोर संत, भावार्थ रामायणाचे लेखक, एकनाथ महाराज यांच्या कन्येचे पुत्र आहेत. म्हणजे संत एकनाथांचे नातू आहेत. संत एकनाथांच्या दोन्ही मुलींच्या मुलांनी म्हणजे नाथांच्या दोन नातवंडांनी मराठी साहित्यविश्वात ‘रामायण’ लिहून स्थान प्राप्त केलेले आहे. ते दोन प्रख्यात नातू म्हणजे 1)पंडित कवी मुक्तेश्वर आणि 2) दक्षिण भारतातील समर्थशिष्य राघवदासांचे शिष्य माधवस्वामी. समर्थ रामदासांचे व संत एकनाथांचे कौटुंबिक-पारिवारीक नाते होते. त्याचा हा वृद्धिंगत झालेला ‘रामभक्ती’ धागा आहे. यातून आपणास समर्थ संप्रदाय आणि वारकरी संप्रदायाचे अंतरंग साम्यभावाचे अद्वैत समन्वयी, एकात्म दर्शन घडते. असा हा संप्रदाय समन्वय हेच महाराष्ट्रभूमीचे खास स्वभाववैशिष्ट्य आहे.

विद्याधर ताठे