भारताची पारंपरिक औषध प्रणाली : जागतिक स्वीकृतीच्या दिशेने पुढे वाटचाल

मानवी आरोग्यसेवेच्या क्षेत्रात अगदी प्राचीन काळापासून ते आधुनिक संस्कृतीपर्यंत युगानुयुगे महान भारतीय पारंपरिक औषध प्रणालीचा वारसा अनुभवला आहे. आपण सध्या विविध रोग संज्ञांचे समृद्ध भांडार, डाटा अर्थात माहिती आणि उपचार पद्धती अशा समग्र औषध प्रणालीच्या संस्कृतीत जगत आहोत. आयुर्वेद, सिद्ध आणि युनानी अशा विविधांगी औषध पद्धतींना अनुसरणार्‍या भारतातील प्राचीन औषध प्रणालीचा वारसा, पारंपरिक आरोग्यसेवेची मूल्ये, कित्येक वैद्यांनी आणि आरोग्यतज्ज्ञांनी एका पिढीकडून दुसर्‍या पिढीकडे सुपुर्द केली आहेत. आयुष उपचारपद्धती मानवी शरीराच्या नैसर्गिकरितीने रोग बरे करण्याच्या क्षमतेवर भर देते आणि मानसिक, शारीरिक आरोग्य आणि जाणीव जागृतीमध्ये संतुलन राखते. सध्याच्या जागतिकीकरणाच्या युगात, जागतिक मानवी लोकसंख्येकरिता वैद्यकीय उपचारांच्या समान पद्धतींचा अवलंब करून, सार्वत्रिकरित्या सिद्ध आणि पुरावा आधारित वैद्यकीय प्रणाली अस्तित्वात असणे, ही काळाची गरज बनली आहे. आयुष मंत्रालयाने हे ओळखून एक भक्कम रूपरेषा तयार केली आहे. ‘जागतिक आरोग्य संघटने’ने गुजरातमधील जामनगर येथे अलीकडेच उभारलेले पारंपरिक औषधांचे पहिले आणि एकमेव बाह्यस्थ वैश्विक केंद्र हे पारंपरिक औषध प्रणालीच्या जागतिक स्तरावरील स्वीकृतीमध्ये एक मैलाचा दगड ठरला आहे. वैद्यकीय पद्धतींमध्ये रूजलेल्या मुख्य प्रवाहात पारंपरिक औषधांना स्थान दिल्यास, संभाव्य लाभांची वाढती मान्यता लक्षात घेता, गेल्या काही वर्षांत आंतरराष्ट्रीय आरोग्यसेवा क्षेत्रात आमूलाग्र बदल झाला आहे.

आता आयुष मंत्रालय आंतरराष्ट्रीय स्तरावर वैद्यकीय क्रांती घडवून आणण्याच्या तयारीत आहे. आता आयुष आरोग्यसेवेतील आयुर्वेद, सिद्ध आणि युनानी उपचार पद्धतींवर आधारित विविध रोगांच्या शब्दावली ’जागतिक आरोग्य संघटने’ने तयार केलेल्या, रोगांच्या ‘आयसीडी-११’ आंतरराष्ट्रीय वर्गीकरणामध्ये समाविष्ट केल्या जाणार आहेत. ‘जागतिक आरोग्य संघटने’ने तयार केलेला रोगांच्या वर्गीकरणाचा डाटा हा भारतासारख्या सदस्य राष्ट्रांसाठी विविध संसर्गजन्य आणि असंसर्गजन्य आजार तसेच मृत्युदराशी संबंधित प्राथमिक आणि दुय्यम आकडेवारी यांची माहिती संकलित करण्याकरिता एक महत्त्वाचे साधन आहे. ‘सेंट्रल ब्युरो ऑफ हेल्थ इंटेलिजन्स’ (CBHI) ही आरोग्य आणि कुटुंब कल्याण मंत्रालयाअंतर्गत असलेली संस्था ‘आयसीडी’ संबंधित उपक्रमांसाठी ‘जागतिक आरोग्य संघटने’चे सहयोग केंद्र म्हणून काम करते. विविध रोग आणि मृत्युदरावरील डाटाचे संकलन आणि प्रसार यामध्ये ही संस्था साहाय्य करते.

आजारांवरील पूर्वी संकलित केलेला जागतिक डाटा प्रामुख्याने आधुनिक बायोमेडिसिन (जैववैद्यकशास्त्र) द्वारे निदान केल्या जाणार्‍या आरोग्यसेवा पद्धतींवर आधारित होता. आयुर्वेद, सिद्ध, युनानी इत्यादी आयुष उपचार पद्धतींवर आधारित रोगांशी संबंधित आकडेवारी आणि संज्ञांचे वर्गीकरण ’जागतिक आरोग्य संघटने’च्या ‘आयसीडी’ मालिकेत समाविष्ट केले नव्हते. काही देशांत अनेक वर्षांपासून राष्ट्रीय स्तरावर आयुर्वेद, सिद्ध आणि युनानी उपचार पद्धतींची वर्गीकरण प्रणाली असली, तरी अशा प्रणालींकडील माहिती प्रमाणित केलेली नाही किंवा जागतिक स्तरावर उपलब्ध करून दिली गेली नाही. ‘आयसीडी’मध्ये आयुषचा अंतर्भाव केल्याने परिमाण, मोजणे, तुलना करणे, प्रश्न तयार करणे आणि कालांतराने निरीक्षण करणे अशा विविध पातळ्यांवर आंतरराष्ट्रीय प्रमाणीकरण साध्य होऊ शकेल. ‘जागतिक आरोग्य संघटने’च्या पुढाकारामुळे आणि आयुष मंत्रालयाच्या पाठिंब्यामुळे आयुर्वेद, सिद्ध आणि युनानी उपचार पद्धतींमधील रोगांची नावे आणि डाटाचे ’मॉर्बिडिटी कोड्स’मध्ये रुपांतर केले जाईल आणि त्यांचा समावेश रोगांच्या आंतरराष्ट्रीय वर्गीकरणात केला जाईल.

सार्वजनिक आरोग्य सेवा वितरणासाठी रोगाशी संबंधित ‘मॉर्बिडिटी’बद्दलची आकडेवारी गोळा करण्यासह आयुष विमा संरक्षण, संशोधन आणि विकास तसेच समाजातून विविध रोगांचे उच्चाटन करण्यासाठीच्या धोरण-निर्धारण प्रणाली विकसित करण्याच्या हेतूने ’आयसीडी-११’ मालिकेचे (TM२) मॉड्यूल लागू करण्यासाठी भारत वचनबद्ध आहे. मलेरियासारखे संसर्गजन्य रोग आणि दीर्घकालीन निद्रानाश यांसारख्या जीवनशैलीशी निगडित आजारांचा देखील या वर्गीकरणात समावेश करण्यात आला आहे.

‘गिडिनेस डिसऑर्डर’ म्हणजे चक्कर येणे, हा रोग आयुर्वेदात ’भ्रमह सिद्ध’मध्ये ‘अजल किरकृपू’ आणि आणि युनानीमध्ये ’सद्र-ओ-द्वार’ या नावाने सामान्यतः ज्ञात असून, ‘जागतिक आरोग्य संघटने’द्वारे ही नावे ‘आयसीडी-११’ कोडच्या शब्दकोशात प्रसिद्ध केली आहेत.

‘जागतिक आरोग्य संघटना’ (TM२) मॉड्यूलचा ‘आयसीडी-११’मध्ये समावेश करून, पारंपरिक पद्धतीच्या कठोर वैज्ञानिक मूल्यांकनाला प्रोत्साहन देते आहे. यामुळे (TM२) मॉडेलिटीजमध्ये अधिक सखोल आणि विविधांगी संशोधनाला चालना मिळेल. तसेच परिणामकारक आणि सुरक्षित उपचार पद्धती ओळखून, त्या योग्य वैद्यकीय वातावरणात वापरल्या जातात की नाहीत, याची खातरजमा केली जाईल.

(TM२) मॉड्यूलचा ‘आयसीडी-११’मध्ये समावेश केल्याने वेगवेगळ्या संस्कृती आणि आरोग्यसेवा प्रणालीतील वैद्यकीय ज्ञानाचे आदानप्रदान करणे शक्य होईल. अशा प्रकारच्या विविध संस्कृतींच्या सहयोगामुळे आरोग्य आणि आजार यासंबंधी सर्वसमावेशक आकलन होणे शक्य होईल. ज्यामुळे नवोन्मेषी आणि समावेशी आरोग्यसेवा उपाययोजना उदयाला येतील. अशा प्रकारच्या संगमामुळे आरोग्यसेवेचे द्वार सर्वांसाठी खुले होऊन, कमी खर्चिक उपचार पद्धतींना प्रोत्साहन मिळू शकते.

संपूर्ण जगभरातून आयुष योजनेच्या विविध पैलूंबाबत असलेल्या सातत्यपूर्ण मागणीमुळे भारतात या क्षेत्रात भगीरथ प्रयत्नांना चालना मिळाली आणि आयुर्वेद-युनानी-सिद्ध प्रमाणित शब्दावली आणि ‘राष्ट्रीय मॉर्बिडिटी कोड’ तयार करण्यात आले. ‘नॅशनल आयुष मॉर्बिडिटी अ‍ॅण्ड स्टॅण्डडाईज्ड इलेक्ट्रॉनिक पोर्टल’ (N­MSTE) पोर्टल (२०१७)ची निर्मिती ही या प्रयत्नांचीच फलश्रुती आहे. या पोर्टलने आयुर्वेद-युनानी-सिद्ध निदान आणि संज्ञांच्या चाचणी आणि प्रमाणीकरणासाठी एक व्यासपीठ तयार केले, तर प्रत्यक्ष स्वरुपात वैद्यकीय स्तरावर त्यांची अंमलबजावणी करण्यासाठी, आयुष हॉस्पिटल मॅनेजमेंट इन्फॉर्मेशन सिस्टमने (­AHMIS) वर्ष २०१८ मध्ये पुढाकार घेतला.

 

रोगांचे आंतरराष्ट्रीय वर्गीकरण करणार्‍या, ’आय सीडी-११’च्या पारंपरिक औषध अध्यायात दुसरे मॉड्यूल विकसित करण्यासाठी आयुष मंत्रालय आणि ‘जागतिक आरोग्य संघटना’ यांच्यात दि. ११ फेब्रुवारी २०२० रोजी झालेला करार या प्रक्रियेतील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा ठरला आहे. पारंपरिक औषधांची जागतिक पोहोच अथवा सर्वदूर असलेला आवाका, ’जागतिक आरोग्य संघटने’च्या इतर सदस्य देशांना देखील ‘आयसीडी’मध्ये पारंपरिक, वैद्यकीय आजाराशी निगडित संज्ञांचा समावेश करण्यासाठी, एकसमान स्वरूप लागू करण्याकरिता भाग पाडत आहे, ही अत्यंत समाधानाची बाब आहे. हा कल म्हणजे आरोग्यावर असंख्य शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक घटकांचा प्रभाव पडतो, ही शक्यता गृहीत धरून, रुग्णांच्या देखभालीसाठी अधिक समग्र दृष्टिकोनाच्या वाढत्या मागणीला मिळत असलेला प्रतिसाद आहे. रोगांचे आंतरराष्ट्रीय वर्गीकरण ’आयसीडी’ हे जागतिक स्तरावर आरोग्य सेवा धोरणांना आकार देण्यासाठी, एक प्रमुख साधन ठरले असून, याची अकरावी पुनरावृत्ती ‘आयसीडी-११’ पारंपरिक औषधे (TM२)चे महत्त्व ओळखण्यात एक महत्त्वाचा टप्पा आहे.