माणदेशातील पक्षीवैभव !

माणदेशातील भूभाग पक्ष्यांच्या विविधतेने समृद्ध आहे. पक्ष्यांच्या नोंदीबाबत कमी माहिती असलेला हा प्रदेश, गेल्या दोन-तीन वर्षाच्या पक्षी संशोधन अभ्यासातून उजेडात येत आहे. माणदेशातील खटाव आणि माण तालुके पक्ष्यांसाठी माहेरघर आहेत. माण तालुका किल्ले डोंगर-दर्‍या टेकड्यांनी व्यापलेला आहे. तसेच खटाव तालुक्यातील प्रदेश पाणथळी गवताळ प्रदेशांनी वेढलेला आहे. प्राचीन माणदेशातील शिखर शिंगणापूरच्या मंदिरावर आपल्याला विविध रानबदके, राजहंस आणि मोरांचे कोरीव शिल्प बघायला मिळते. त्यामुळे या प्रदेशात पूर्वापार असलेली पक्षीविविधता ज्ञात होते. माणदेशी माणसं आणि माणदेशी पाखरं यांचे अतूट नाते या भूभागातून आपल्याला दिसून येईल. माणदेशी संस्कृती आणि पक्षी यांचे एक जिव्हाळ्याचे अतूट नाते आहे.

येरळवाडी मायणी पक्षीसंवर्धन राखीव क्षेत्र, पेडगाव तलाव, पिंगळी तलाव, देवापूर धरण, राणंद तलाव आणि दर्जाई तलाव या समृद्ध पाणथळी आहेत. या भागात हिवाळ्यात स्थलांतरित पक्ष्यांची जणू शाळाच भरते. अंभेरी घाट, वर्धनगड, बोथे, महिमानगड, कुळकजाई, कुकुडवाड, भोजलिंग डोंगर, किरकसाल जैवविविधता प्रदेश, कुराण वनक्षेत्र, बोंबाळे वनक्षेत्र, डांबी डोंगर हा काटेरी जंगलांचा प्रदेश आहे. या भागात शिकारी पक्षी तसेच प्रदेशनिष्ठ वृक्ष आणि निवासी पक्ष्यांची विविधता आपल्याला दिसून येईल. गोंदवले-लोधवडे परिसर, नळीचा माळ (किरकसाल), खंडोबाचा माळ (कुकुडवाड), वरकुटे, म्हसवड, बनगरवाडी, कारखेलचे पठार ही विस्तीर्ण माळरान असलेली ठिकाणे पक्षीनिरीक्षणासाठी परवणीच आहे.

माणदेशात पक्षीनिरीक्षण आणि संशोधन अभ्यासाची सुरुवात किरकसाल या गावापासून झाली. 2020 साली प्रथमच माणदेशात ‘पक्षी सप्ताह’ साजरा करण्यात आला. त्यानंतर प्रत्येक गावागावांमध्ये वन विभाग आणि ग्रामपंचायतीच्या मदतीने ‘पक्षी सप्ताह’ तसेच वन्यजीव सप्ताह ही परंपरा सुरू झाली. वन्यजीव आणि पक्षीविषयक अभ्यास व संशोधन, जनजागृती इत्यादी विविध उपक्रम आयोजित करून पक्ष्यांविषयीच माहिती लोकांपर्यंत पोहोचत आहे. निरीक्षण आणि संशोधनाच्या जोरावर नवनवीन पक्ष्यांची नोंद या भागातून होत आहे. या सर्व नोंदी अधिकृतरित्या ’ई-बर्ड इंडिया’ या पक्षीविषयक संकेतस्थळावर फोटोसहीत अपलोड करण्यात येत आहेत. जिल्ह्यात प्राच्य चंडोल, मोठी लालसरी, लांब-चोचीची तिरचिमणी, कवडी मैना, रेखांकित भारिट, निळ्या चश्म्याचा मुंगश्या, रानखाटीक, कोकीळखाटीक, खडकी लावा, रंगीत करकोचा, माँटेगुचा हॅरियर, भारतीय धावीक, कोतवाल, तुरेवाला चंडोल, रंगीत तित्तर, माळटिटवी, इ. विविध स्थानिक तसेच स्थलांतरित पक्ष्यांची नोंद होत आहे. इथला भूभाग हा दुष्काळी नसून समृद्ध गवताळ प्रदेशांचा खजिना आहे.

माणदेशात हिवाळ्यात युरोप, सायबेरीया, रशिया, हिमालय आणि तिबेट या भागातून परदेशी पक्ष्यांचे थवेच्या थवे दाखल होतात. चार ते पाच महिने पाहुणे पक्षी माण भागात वास्तव्यास असतात. ’आशियाई पाणपक्षी गणना 2022’ अंतर्गत माण- खटाव भागातील स्थळांचा समावेश असलेल्या पाणथळ प्रदेशांचा कल आणि स्थिती यांचा अभ्यास करण्यासाठी पाणपक्ष्यांची पद्धतशीर गणना आणि निरीक्षण केली गेली. गेल्या अनेक वर्षापासून इथे जलसंधारणाची कामे झाली आणि होत आहेत. त्यामुळे इथल्या पाणथळी आणि पाझर तलाव ही ठिकाणे स्थानिक व स्थलांतरित पक्ष्यांचे आश्रयस्थान आहे. विस्तीर्ण गवताळ माळराने, पाणथळी, शेतीप्रदेश या विविध अधिवासात पक्ष्यांच्या अनेक प्रजातींचा अधिवास आढळून येत आहे. हिवाळ्यात आशियाई पाणपक्षी गणनेच्या अनुषंगाने येरळा-माणगंगेच्या भूभागातून पक्षी सर्वेक्षण करण्यात आले. त्यात माण-खटावातून दि. 20 ते 31 जानेवारी या 12 दिवसांत 135 प्रजाती स्थानिक तसेच एकूण 6,025 (संख्येने) स्थलांतरित पक्ष्यांची नोंदी करण्यात आले.

माण-खटाव प्रदेशातील आठ ‘हॉटस्पॉट्स’चा शोध घेणार्‍या 26 ‘चेकलिस्ट’मधून पक्ष्यांची नोंद करण्यात आली. त्यात, ‘ग्रेटर फ्लेमिंगो’, थापट्या बदक, भुवई बदक, ‘ग्रेटर स्पॉट्ड इगल’, तलवार बदक, चक्रवाक, राजहंस, छोटी लालसरी, ग्रीन टील, विजन बदक, ब्राह्मिनी घार, दलदली हरिण, नीलपंख, मंगोलियन चंडोल, सापमार गरुड, तुतारी, शेकाट्या, इ. विविध देशी- स्थलांतरित पक्ष्यांचा समावेश आहे. आजतागायत माणदेशातून स्थानिक तसेच स्थलांतरित पक्ष्यांच्या सुमारे 230 प्रजातींची नोंद ’ई-बर्ड’ या पक्षीविषयक जागतिक संकेतस्थळावर करण्यात आली आहे. त्यातील एकूण 17 पक्षी प्रजाती या संकटग्रस्त यादीत आहे. भविष्यात पक्ष्यांचा या भागाचा चांगला डेटा उपलब्ध होत आहे. इथल्या माळरानात आणि पाणथळीवर पक्ष्यांचा समृद्ध आधिवास आहे. त्याचे संवर्धन करण्याची गरज आहे. येरळवाडी- सूर्याचीवाडी-पेडगाव-पिंगळी-किरकसाल- गोंदवले- लोधवडे- देवापूर - राजेवाडी- मायणी हे ठिकाण स्थलांतरित परदेशी पक्ष्यांचा भ्रमणमार्ग (कॉरिडोर) आहे.

ब्रिटिशकालीन पिंगळी तलावामध्ये फ्लेमिंगो तसेच पाणपक्ष्यांच्या नोंदी धुळ्याचे पक्षी अभ्यासक डॉ. विनोद भागवत तसेच सांगलीचे पक्षीतज्ज्ञ शरद आपटे यांनी 1991-92 दरम्यान केल्या होत्या. या नोंदी ’ई-बर्ड’ संकेतस्थळावर अद्ययावत केल्या होत्या. त्यानंतर माण-खटाव पक्षी सर्वेक्षण,2022 च्या अनुषंगाने तब्बल 30 वर्षांनंतर फ्लेमिंगो पक्ष्यांच्या नोंदी करण्यात आल्या. या सर्वेक्षणात पाणथळ अधिवासातील पक्ष्यांची शास्त्रीय पद्धतीने गणना आणि नोंद करण्यात आली. तसेच त्यांच्या अधिवासाच्या संवर्धनासाठी ही पक्षीगणना करण्याचा विचार करण्यात आला होता. या सर्वेक्षणात पक्षी अभ्यासक मी स्वत:, डॉ. प्रवीण चव्हाण, पक्षीमित्र अपूर्व चव्हाण, विशाल काटकर सहभागी झाले होते. तसेच ‘महाराष्ट्र पक्षिमित्र संघटना’, ‘बर्ड काऊंट इंडिया’, ‘भारतीय युवा जैवविविधता नेटवर्क (खधइछ)- महाराष्ट्र’, ‘वेटलँड इंटरनॅशनल’च्या मार्फत तांत्रिक मार्गदर्शन आणि सहकार्य लाभले. हा पक्षी डेटा पुढे राष्ट्रीय पातळीवर उपयोगात येणार आहे.

माण-खटावचे पक्षी वैभव या प्रकल्पावर संशोधन पत्र तयार करण्यात येणार आहे. जे भविष्यात माणदेशाच्या पक्ष्यांच्या संरक्षण आणि संवर्धनसाठी महत्त्वाची भूमिका बजावणार आहे. या समृद्ध भूभागाचे वैशिष्ट्य विलोभनीय असून अशा प्रदेशात शाश्वत निसर्गपर्यटनासोबत संवर्धनाकडे पावले उचलणे गरजेचे आहे. मानवी हस्तक्षेप आणि हवामान बदलामुळे स्थलांतरित तसेच स्थानिक पक्ष्यांची संख्या गेल्या दहा वर्षात घटली असून गाव तसेच शासकीय पातळीवर संरक्षण आणि संवर्धनाचे उपाय योजना आखणे गरजेचे आहे. खाणी, अवैध वृक्षतोड, अवैध वाळू उपसा, शिकार, अतिप्रमाणात तलावातील गाळ काढणे इ. अनेक बाबींमुळे पक्ष्यांची संख्या झपाट्याने घटत आहे. वन विभाग, ग्रामपंचायत आणि स्थानिक युवकांनी पुढाकार घेऊन आपल्या गावातील, शहरातील नैसर्गिक परिसंस्था, पाणथळी, माळराने, जंगल कुरणे यांचे संरक्षण करणे गरजेचे बनले आहे.