प्रज्ञानंद परत आला आहे!

 

 

गतवर्षातील निराशेचे मळभ दूर करत प्रज्ञानंद रमेशबाबू या युवकाने, बुद्धिबळाच्या जागतिक स्पर्धांमध्ये परत एकदा पुनरागमन करत २०२५ सालचे जणू स्वागतच केले आहे. नुकतेच जगज्जेतेपद मिळवणारा एक भारतीय युवक गुकेश डोम्मराजू याच्यावर आपल्याच देशाच्या प्रज्ञानंद रमेशबाबू याने मात करत आपण निराश नाही, हे सगळ्या बुद्धिबळ विश्वाला दाखवून दिले आहे.

 

नुकत्याच ‘टाटा स्टील बुद्धिबळ मास्टर्स’ या स्पर्धा, नेदरलॅण्ड्समधील विज्क अन झी येथे संपन्न झाल्या. जगातील दिग्गज ग्रॅण्ड मास्टर सहभागी झालेल्या या स्पर्धेत, भारताचे दोन्ही आघाडीचे जागतिक विजेते गुकेश डोम्मराजू आणि जीएम प्रज्ञानंद रमेशबाबू यांच्यातील विलक्षण लढत सगळ्यांनी अनुभवली. ग्रॅण्डमास्टर आर प्रज्ञानंदाने दि. २ फेब्रुवारी २०२५ रोजी नेदरलॅण्ड्समध्ये झालेल्या रोमहर्षक टायब्रेकमध्ये, वर्ल्ड चॅम्पियन डी गुकेशचा पराभव करून ‘टाटा स्टील मास्टर्स २०२५’चे जेतेपद आपल्या नावे केले. या स्पर्धेचे जेतेपद पटकावत आर प्रज्ञानंदने इतिहास घडवला. २००६ साली विश्वनाथन आनंद नंतर ‘टाटा स्टील चेस मास्टर्स’ जिंकणारा तो पहिला भारतीय ठरला. आर प्रज्ञानंद आणि डी गुकेश यांच्यातील तामिळनाडू विरुद्ध तामिळनाडू असाही एक रोमांचक सामना, भारतीय बुद्धिबळप्रेमींनी बघितला.

 

 

काय आहे ही ‘टाटा स्टील बुद्धिबळ मास्टर्स स्पर्धा’ हे आपण जाणून घेऊ. म्हणजे त्या विजेत्याचे महत्त्व आपल्याला जाणवेल. टाटा स्टील बुद्धिबळ स्पर्धा, ही जानेवारीमध्ये नेदरलॅण्ड्समधील विज्क अन झी येथे आयोजित होणारी, वार्षिक बुद्धिबळ स्पर्धा आहे. १९३८ मध्ये स्थापना झाल्यापासून त्याचे प्रायोजक कोनिंकलिजके हुगोव्हन्स यांनी, १९९९ साली ब्रिटिश स्टीलमध्ये विलीन होऊन ‘कोरस ग्रुप’ची स्थापना केली. त्यानंतर या स्पर्धेला ‘कोरस बुद्धिबळ स्पर्धा’ असे नाव देण्यात आले. २००७ मध्ये कोरस समुह, टाटा स्टील युरोप झाला. त्यामुळे २०११ साली या स्पर्धेचे नाव पुन्हा बदलले. नावात बदल असूनही, या मालिकेला त्याच्या हुगोव्हन्सच्या सुरुवातीपासून ओळीने क्रमांक दिले जातात. उदाहरणार्थ, २०११ सालच्या स्पर्धेला ‘७३वी टाटा स्टील बुद्धिबळ स्पर्धा’ म्हणून संबोधले जात असे.

 

 

या स्पर्धेत अव्वल ग्रॅण्डमास्टर आपली उपस्थिती नोंदवतात, तसेच नामांकित क्लबच्या खेळाडूंनाही या स्पर्धेत खेळण्यासाठी आमंत्रित केले जाते. जगातील १४ सर्वोत्तम खेळाडू राऊंड-रॉबिन पद्धतीने, या स्पर्धेत एकमेकांविरुद्ध उभे ठाकतात. अनेकदा या स्पर्धेला ‘बुद्धिबळाचे विम्बल्डन’ असेही संबोधले जाते. या स्पर्धेतील प्रसिद्ध विजेत्यांची १९३८ सालापासूनची एक मोठी यादी उपलब्ध असून, त्यात मॅक्स युवे, बेंट लार्सन, टिग्रान पेट्रोसियन, पॉल केरेस, लाजोस पोर्टिश, बोरिस स्पास्की, मिखाईल बोटविनिक, मिखाईल ताल, व्हिक्टर कोर्चनोई, जान टिममन, अनातोली कार्पोव्ह, वासिल इव्हानचुक, व्लादिमीर क्रॅमनिक, गॅरी कास्पारोव्ह, विश्वनाथन आनंद, वेसेलिन टोपालोव्ह, लेव्हॉन आरोनियन, सर्गेई कार्जाकिन आणि मॅग्नस कार्लसन यांचा समावेश आहे. १९३८ साली झालेल्या पहिल्या स्पर्धेपासून, १५ निर्विवाद जागतिक बुद्धिबळ विजेत्यांपैकी अलेक्झांडर अलेखिन, वसिली स्मायस्लोव्ह, बॉबी फिशर, डिंग लिरेन आणि गुकेश डोम्मराजू या फक्त पाच जणांनीच ही स्पर्धा जिंकलेली नाही. २००१ मध्ये जगातील सर्वोत्तम दहा खेळाडूंपैकी, नऊ खेळाडूंनी भाग घेतला होता.

 

या स्पर्धेत सर्वाधिक विजय मिळवण्याचा विक्रम मॅग्नस कार्लसनच्या नावावर आहे. त्याच्या नावावर आठ जेतेपदे आहेत. पाच किंवा त्याहून अधिक वेळा ही स्पर्धा जिंकणारा, आनंद हा एकमेव खेळाडू आहे. स्पर्धेत सर्वाधिक सलग सामने न गमावता, खेळण्याचा विक्रमही आनंदच्याच नावावर आहे (७० - १९९८ ते २००४ पर्यंत).

 

 

सुरुवातीच्या काळात या स्पर्धा खूपच लहान होत्या. १९३८ साली चार जणांच्या गटाने सुरुवात झालेल्या या स्पर्धेत, डच खेळाडूंना प्रवेश मर्यादित होता. पहिल्या पाच स्पर्धा अशाच प्रकारे सुरू राहिल्या. दरवर्षी जानेवारीच्या सुरुवातीला ही स्पर्धा आयोजित केली जात असे. १९४३ आणि १९४४ साली स्पर्धेच्या मैदानाचा आकार दुप्पट करून, आठ खेळाडूंचा करण्यात आला. दुसर्‍या महायुद्धामुळे १९४५ साली कोणतीही स्पर्धा आयोजित करण्यात आली नव्हती. पहिली आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा १९४६ साली आयोजित करण्यात आली होती. ज्यामध्ये मैदानाचा विस्तार दहापर्यंत करण्यात आला होता आणि बेल्जियमच्या अल्बेरिक ओकेली डी गॅलवे आणि स्वीडनच्या गोस्टा स्टोल्ट्झ यांना, आठ जणांच्या डच पथकासह आमंत्रणे देण्यात आली होती. १९५३ साली स्पर्धेचे मैदान बारापर्यंत वाढवण्यात आले आणि एक आंतरराष्ट्रीय महिला स्पर्धादेखील, आयोजित करण्यात आली. १९५४ साली स्पर्धेचे मैदान दहा खेळाडूंएवढे करण्यात आले. नंतर स्पर्धांची संख्या वाढली.

 

 

१९६३ साली मैदानांची संख्या १८ पर्यंत वाढवण्यात आली आणि १९६४ साली ती संख्या १६ पर्यंत कमी झाली असली, तरी तोवर ही स्पर्धा जगातील सर्वात मोठी आंतरराष्ट्रीय बुद्धिबळ स्पर्धा म्हणून प्रसिद्ध झाली होती. स्पर्धेचा दर्जा वाढत असताना, ‘मास्टर्स’ स्पर्धा आणि ‘मास्टर्स रिझर्व्ह’ स्पर्धांप्रमाणेच, साहाय्यक महिला स्पर्धादेखील प्रमुख वैशिष्ट्य झाल्या. फुटबॉल ‘लीग टेबल्स’ मध्ये वापरल्या जाणार्‍या प्रणालीप्रमाणेच, वर्ष-दर-वर्ष निमंत्रण धोरण राबविण्याची परंपरादेखील सुरू झाली. त्यानुसार स्पर्धेतील कमी श्रेणीच्या गटातील विजेत्याला, पुढील वर्षी पुढील उच्च दर्जाच्या स्पर्धेसाठी आमंत्रण मिळू लागले.

 

 

१९४६ सालची स्पर्धा ही दुसर्‍या महायुद्धानंतरच्या पहिल्या युरोपीयन आंतरराष्ट्रीय बुद्धिबळ स्पर्धांपैकी एक होती. युरोपमध्ये अन्नटंचाईची समस्या अजूनही होतीच. म्हणून स्पर्धेनंतरच्या मेजवानीत, वाटाण्याच्या सूपचा समावेश होता. जो सामान्य लोकांसाठी स्वस्त होता. त्यानंतरच्या काळात, वाटाण्याच्या सूपला समारोपाच्या मेजवानीचा पहिला कोर्स म्हणून स्थान देण्यात आले. ही परंपरा स्पर्धा जेव्हा बेव्हर विज्कहून विज्क आन झी येथे हलवण्यात आली, तेव्हाही चालू राहिली. १९६८ मध्ये ही स्पर्धा डच समुद्रकिनारी असलेल्या विज्क आन झी या शहरात हलवण्यात आली. या काळात या स्पर्धेला, हुगोव्हेन्स आणि विज्क आन झी अशी दोन्ही नावे देण्यात आली. १९६८ सालापासून ग्रॅण्डमास्टर ए गटाचे विजेते आहेत.

 

 

सन २०००मध्ये स्पर्धेचे लोकप्रिय नाव विज्क आन झी आणि कोरस यांच्यात साम्य आणण्याचा प्रयत्न करण्यात आला. २०११ सालापासून स्पर्धेचे लोकप्रिय ‘कोरस’ नाव बदलून, ‘टाटा स्टील’ असे ठेवण्यात आले.

 

 

भारतीय बुद्धिबळ प्रतिभेच्या नवीन पिढीपैकी एक असलेला आणि विश्वनाथन आनंदचा पोस्टर चाइल्ड असणारा, प्रज्ञानंद याने अगदी लहानपणीच ग्रॅण्डमास्टर किताब जिंकला होता. प्रज्ञानंदचा हा पराक्रम बुद्धिबळ जगाने पाहिला होता आणि जरी गेल्या वर्षी त्याच्या कारकिर्दीत थोडासा विश्रांतीचा काळ असला, तरी त्याने २०२५ सालची सुरुवात धमाकेदारपणे केली आहे. २०२४ हे वर्ष केवळ प्रज्ञानंदाच्या अविश्वासनीय उच्च दर्जामुळेच, निराशाजनक ठरले होते. त्याने वर्षाची सुरुवात २ हजार, ७४३व्या आणि जागतिक क्रमवारीत १३व्या स्थानावर असताना केली. परंतु सन २०२५मध्ये तो १३व्या आणि २ हजार, ७४१व्या स्थानावर होता. इतक्या उच्च पातळीवर स्थिरावणे सोपे नाही. परंतु, तुलनेने आता १९ वर्षांचा असलेला खेळाडू हरत होता. गुकेश जानेवारी २०२४ मध्ये २ हजार, ७२५ आणि जागतिक क्रमवारीत २५व्या स्थानावर होता आणि जानेवारी २०२५ मध्ये तो, जागतिक क्रमवारीत पाचव्या आणि २ हजार, ७७७व्या स्थानावर पोहोचला. जागतिक अजिंक्यपद विजेतेपद जिंकण्याची छोटीशी गोष्ट तर सोडाच! यावर्षी प्रज्ञानंद मोठी झेप घेण्याची शक्यता दाट आहे. कारण, विज्क आन झीमधील त्याच्या विजयामुळे त्याला १७.२ रेटिंग गुण मिळाले असून, सहा स्थानांची प्रगती करत जागतिक क्रमवारीत सातव्या स्थानावर पोहोचला. प्लेऑफमधील दोन्ही सहभागी खेळाडूंना त्यांच्या पहिल्या गेममध्ये पराभव पत्करावा लागला, हे कुतूहल होते. परंतु, जेव्हा प्रज्ञानंदाने अब्दुसत्तोरोव्ह विरुद्ध डाव रचला, तेव्हा त्याने पुढील तीन खेळ जिंकले. ग्रॅण्डमास्टर अनिश गिरीबरोबरच्या राऊंड नऊच्या पराभवानंतर जेव्हा त्याने म्हटले की, जर तो बुलेट बुद्धिबळ खेळत असता, तर त्याने चांगल्या चाली रचल्या असत्या. तेव्हा भारतीय स्टारने कबूल केले की, त्याला २०२३ मास्टर्सची पुनरावृत्ती करण्याची काळजी वाटत होती. जेव्हा त्याने पहिला हाफ चांगला खेळला होता परंतु, नंतर चार गेममध्ये तीन पराभवांना सामोरे जावे लागले. तथापि, ग्रॅण्डमास्टर व्लादिमीर फेडोसेव्ह विरुद्ध एक छान खेळ झाला आणि त्याने विजयाची आणखी एक हॅटट्रिक नोंदवली. परंतु, ग्रॅण्डमास्टर व्हिन्सेंट कीमर विरुद्धच्या अंतिम फेरीच्या संघर्षपूर्ण लढतीत तो कायमचा टिकेल असे वाटले. याचा अर्थ प्लेऑफ होता, पण त्यावेळी प्रज्ञानंदासाठी सर्व काही चांगले संपले होते. जो विज्क आन झीमध्ये अव्वल विजेतेपद जिंकणारा फक्त दुसरा भारतीय खेळाडू ठरला. आनंदने गुकेश सोबतच्या स्पर्धेपूर्वी त्याने नमूद केल्याप्रमाणे, पाच वेळा विजेतेपद जिंकणे हाच बेंचमार्क आहे, जसे त्याने जिंकले.

 

प्रज्ञानंदमध्ये काय बदल झाला आहे? त्याचे प्रशिक्षक, जीएम रमेश आरबी हे एका वृत्तपत्रीय मुलाखतीत सांगतात की, त्यांच्या विद्यार्थ्याने थोडे कमी खेळावे आणि मानसिकदृष्ट्या अधिक आक्रमक आणि महत्त्वाकांक्षी व्हावे अशी योजना होती. ते पुढे म्हणतात, “असे वाटत होते की, तो त्याच्या खेळांमध्ये कदाचित थोडा जास्तच व्यावसायिक झाला असेल, यावेळी तो केवळ गुणवत्तेवर खेळत होता. जेव्हा असे घडते, तेव्हा तुम्ही तुमची काही सर्जनशीलता आणि जोखीम घेण्याची प्रवृत्ती गमावता. जर त्याचे मन दृष्टिकोनाशी जुळले असेल, तरच बदल होऊ शकतो. तो आता सामने जिंकण्याचा प्रयत्न करत आहे आणि तुम्हाला आपोआप दिसेल की, ड्रॉची संख्या कमी झाली आहे.” तथापि, सिद्धांतापेक्षा सराव नेहमीच कठीण असतो. प्रज्ञानंद त्याच्या प्लेऑफ विजयाबद्दल म्हणतो, मी अजूनही थरथर कापत आहे. तो खूप आनंददायी दिवस होता.

 

 

जागतिक अजिंक्यपद विजेतेपद आणि ऑलिम्पियाडमधील दुहेरी सुवर्णपदकांमुळे २०२४ हे वर्ष, भारतीय बुद्धिबळासाठी एक आश्चर्यकारक वर्ष बनले. परंतु, तरुण खेळाडूंमध्ये सुधारणा होत असल्याने, ही फक्त सुरुवात आहे. २०२३ साली मास्टर्समध्ये तीन भारतीय खेळाडूंनी भाग घेतल्यानंतर, या वर्षी किमान पाच खेळाडू आहेत. फक्त यजमान नेदरलॅण्ड्स (तीन) त्या आकड्या जवळपास पोहोचले आहेत. ग्रॅण्डमास्टर प्रज्ञानंद रमेशबाबू त्यांच्या मानकांनुसार, २०२४ सालचे सरासरी वर्ष मागे टाकून पुन्हा चढाई सुरू करण्याचा प्रयत्न करेल. दरम्यान, १८ वर्षीय ग्रॅण्डमास्टर लिओन ल्यूक मेंडोंका यांच्यासमोर, २०२३ चॅलेंजर्स जिंकल्यानंतर त्यांची पहिली सुपर-टूर्नामेंट खेळण्याचे कठीण आव्हान आहे.

 

या स्पर्धेत खेळणार्‍या इतर भारतीयांमध्ये पेंटाला हरिकृष्णाने ६.५ गुणांसह सातवे स्थान पटकावले, एरिगाईसीने शेवटचे दोन सामने जिंकून ५.५ गुणांसह दहावे स्थान पटकावले. १८ वर्षीय ल्यूक मेंडोन्का पाच गुणांसह १३व्या स्थानावर आहे. वैशाली रमेशबाबूने २०२५ सालच्या टाटा स्टील चॅलेंजर्समधील तिची मोहीम विजयासह संपवली. तिने अंतिम फेरीत एर्विन लअमीला, पांढर्‍या मोहर्‍यांसह पराभूत केले. १३ फेर्‍यांमध्ये सहा गुणांसह वैशाली क्रमवारीत नवव्या स्थानावर आहे. या स्पर्धेतील अन्य भारतीय, दिव्या देशमुख ३.५ गुणांसह १२ व्या स्थानावर आहे. तर थोडक्यात आताचा टाटा विजेता प्रज्ञानंद, जग्द्जेता गुकेश यांच्या समवेत उतरलेले हे सगळे भारतीय बुद्धिबळपटू पाहिले की, प्रज्ञानंद जसा परत आला आहे, तसे आगामी काळात अजून कोणाकोणाची नावे आपल्या वाचनात येणार आहेत याची आपण वाट पाहू. आता प्रज्ञानंद परत आलाच आहे, आगामी काळात कोण कोण आहेत की, जे भारताचे नाव उज्ज्वल करणार आहेत!