E-Paper Download App

पतंगांचा सप्ताह!

22-Jul-2024

Total Views | 105

(छाया - स्वप्निल पवार)

जुलै महिन्याच्या शेवटचा आठवडा जगभरात ‘पतंग सप्ताह’ (national moth week) म्हणून साजरा केला जातो. बर्‍याचदा पतंग (national moth week) पाहिल्यानंतर आपण त्यांना फुलपाखरू समजून संभ्रमात पडतो. अशा दुर्लक्षित किटकाविषयी माहिती देणारा हा लेख... (national moth week)

गौरव सोमण - दरवर्षी पावसाला सुरुवात झाली की, भारतात सणावारांना जशी सुरुवात होते, तसाच निसर्गातही जीवसृष्टीला रंगीबेरंगी साज चढतो. रानफुलं, पक्षी, कीटक, सरीसृप प्राणी या सर्वांचीच वर्दळ आपल्या आसपास वाढलेली दिसते. निसर्गप्रेमींसाठीही या बहरलेल्या विविधतेची निरीक्षणे करण्यासाठी हा काळ सर्वात उत्तम असतो. जुलै महिन्यातील शेवटचा आठवडा (यंदा 20 ते 28 जुलै) हा जगभर पतंगांचा म्हणजेच ‘मॉथ’ या किटकाचा सप्ताह म्हणून साजरा केला जातो. वैज्ञानिक, विद्यार्थी आणि हौशी निसर्गप्रेमी मिळून या काळात पतंगांबद्दल माहिती घेतात, त्यांची मोजणी करतात आणि या आनंदात आपल्या सभोवतालच्यांनाही सहभागी करून घेतात. वनस्पतींच्या परागीभवनामध्ये कीटकांचा मुख्य सहभाग असतो. त्यातही पतंग रात्रीचे उडत असल्याने रात्री उमलणार्‍या फुलांना परागीकरणासाठी त्यांची नितांत आवश्यकता असते.

कीटकांमध्ये ‘लेपिडॉप्टेरा’ (खवलेदार पंखांचे कीटक) या कुळामध्ये फुलपाखरे आणि पतंग असे दोन प्रकार आहेत. जसे मार्जारकुळात वाघ आणि मांजर असतात, तसेच फुलपाखरे आणि पतंग वेगवेगळे आहेत. बर्‍याचदा आपल्याला वाटते की, फुलपाखरे म्हणजे रंगीबेरंगी चपळतेने फुलांवर उडणारी आणि पतंग म्हणजे तपकिरी रंगाच्या दिव्याभोवती भिरभिरणारे किडे. मात्र, प्रत्यक्षात तसे नाही. जगभरात फुलपाखरांच्या १७ हजार आणि पतंगाच्या सुमारे दीड लाख ते पाच लाख प्रजाती अस्तित्वात आहेत. बऱ्याचदा एकसारखे दिसण्यामुळे या दोघांमध्ये आपला गैरसमज होतो. काही अपवाद वगळता फुलपाखरे सामान्यतः दिवसा उडतात तर पतंग रात्री.फुलपाखरांच्या डोक्यावरील ‘शृंगिका’ (अँटेना) सरळ (टोकाला गोलाकार), तर पतंगाच्या पिसांप्रमाणे मध्यअक्षाच्या एका किंवा दोन्ही बाजूंना लव असणार्‍या असतात. फुलपाखरे आपले पंख मिटून बसतात, तर पतंग आपले पंख ग्लायडरसारखे उघडून बसतात. रात्रीच्या चंद्राचा प्रकाश पतंगांना उडताना आपला मार्ग शोधण्यासाठी मदत करतो आणि याच कारणामुळे अंधारात दिव्याच्या किंवा मेणबत्तीच्या प्रकाशाने बिचकलेले पतंग त्या प्रकाशस्रोताभोवती जमा होतात. सभोवतालच्या आसमंताशी जुळवून घेण्यात पतंग अतिशय प्रवीण आहेत.

फुलपाखरे आणि पतंग दोघांच्याही जीवनचक्रात अंडी, अळी, कोष आणि वयस्क अशा चार अवस्था असतात. जातीनुरूप प्रत्येक अवस्थेचा कालावधी आणि रंग-आकार वेगवेगळे असतात. बहुधा पतंगांच्या अळ्या आणि वयस्क अवस्थेत त्याच्या अंगावर केस असतात. अळीच्या स्वसंरक्षणासाठी असलेले हे केस आपल्या अंगाला लागताच तो भाग लाल होऊन खाज सुटते. सुरवंट ही फुलपाखरे आणि पतंग या दोघांतही आढळून येणारी अवस्था आहे. अंड्यातून नुकत्याच बाहेर पडलेल्या अळ्या एखाद्या कृमी किंवा गांडुळासारख्या नुसत्याच लंबगोलाकार असतात. अळी साधारण इंचभराची झाली की, तिचे डोके, अंग आणि पाय नीट दिसतात. तेव्हा त्यांना सुरवंट म्हणतात.

फुलपाखरांमध्ये अळ्या बहुधा गुळगुळीत असतात, तर पतंगाच्या अळ्यांवर केस दिसतात. एकूण काय अळ्यांचे रंगरूप आणि आकारमान परिस्थिती आणि वातावरणाप्रमाणे जुळवून घेण्यासाठी असते. केस असो किंवा शिंगं, भडक रंग, विषारी चव आणि डोळ्यांसारखे ठिपके, हे सर्वच त्यांची स्वसंरक्षणाची आयुधे आहेत. अळीचे केस अंगाला लागताच कंड सुटते, फोड किंवा लालसरपणाही येतो. प्रथमोपचारातून त्यावर उपायही करता येतो. मात्र, अपवादानेच एखाद्याला स्पर्शाने किंवा केस नाकातोंडात गेल्याने अतिसंवेदनशीलता होऊ शकते. तेव्हा मात्र तातडीच्या वैद्यकीय उपचारांची गरज पडते. काही अळ्या अतिशय विषारी पदार्थही बाहेर उलटून टाकतात. त्यामुळे अळ्यांपासून सुरक्षित अंतर बाळगणे आणि त्यांची पूर्ण माहिती किंवा प्रशिक्षणाशिवाय त्ङ्मांना न हाताळणेच योग्य. फोटो काढण्यास किंवा निरीक्षण करताना अगदी जवळ गेल्यास आपले शरीर विशेषतः चेहरा आणि डोळे यांची खबरदारी घेणे आवश्यक.

अळ्यांची वाढ पूर्ण झाली की, त्याचे कोशात रूपांतर होते. फुलपाखरे आणि पतंग आपले कोष एखाद्या कोळ्याच्या जाळ्याप्रमाणे स्वतःच्या शरीरातून निघणार्‍या द्रवातून बनवतात. तर काही पतंग आसपासची पाने किंवा काड्या स्वतःभोवती विणून कोष बनवतात. कोशात सुप्तावस्थेत असलेल्या अळीचे पतंग होते. त्यानंतर एक-दोन आठवड्यांनी कोषातून पतंग बाहेर पडते, ही त्याची वयस्क अवस्था. वयस्क अवस्थेत नर-मादीचे मिलन होऊन मादी नवीन अंडी घालते आणि जीवनचक्र पुढे चालू राहते. फक्त वयस्क अवस्थेतच फुलपाखरे आणि पतंग उडू शकतात. त्याचे आयुष्य काही दिवस-आठवडे इतकेच असते. अपवादानेच काही जाती महिने किंवा वर्षभर जगतात. काही आठवड्यांच्या वयस्क अवस्थेत, त्यांना स्वसंरक्षणासाठी, प्रणयासाठी आणि अंडी घालण्यासाठी संघर्ष करावा लागतो. पतंगांच्या प्रजातींबद्दल आपल्याला अजूनही पुरेशी माहिती नाही. त्यातही या कुळात नवनवीन प्रजातींची भर पडत आहे. यांच कारणासाठी या आठवड्यात आपल्या सर्वांचे योगदान महत्त्वाचे ठरणार आहे. आपण आपल्या भोवतालच्या पतंगाचे निरीक्षण करू शकतो. त्यांचे जीवनचक्र समजून घेऊ शकतो आणि ते कोणत्या वनस्पतींवर अवलंबून असतात तेही पाहू शकतो. जगभरात इंटरनेटच्या साहाय्याने पतंगांबद्दल माहिती देणारे अनेक कार्यक्रम या आठवड्यात पार पडणार आहेत. त्या कार्यक्रमांमध्ये आपण ऑनलाईन सहभागी होऊ शकतो. एकंदरीत हा संपूर्ण आठवडा आपण पतंगमय करु शकतो.