निवडणुकीचा ‘डिजिटल’ महोत्सव

लोकसभा निवडणुकांमध्ये मतदारांचा सहभाग, मतदानाची टक्केवारी वाढावी व उत्साह वाढावा, याकरिता निवडणूक आयोगाने लोकसभा निवडणुकीला देशाच्या सर्वात मोठ्या महोत्सवाचे स्वरूप दिले आहे. मतदान प्रक्रियेत अधिक सुविधा यावी, पारदर्शकता वाढावी म्हणून बॅलेट पेपरपासून ईव्हीएमपर्यंतचा हा प्रवासदेखील आपण बघत आलो आहोत, ज्यामध्ये आधुनिकतेची व तंत्रज्ञानाही जोड देण्यात आली. आयोगाचे ‘सी व्हिजिल’, सक्षम, केवायसी, ‘व्होटर हेल्पलाईन’सारखे अनेक मोबाईल अ‍ॅप्लिकेशन्सदेखील मतदारांना अनेक सोयीसुविधा पुरवत आहेत. तंत्रज्ञानामुळे होणारे हे बदल प्रचारातदेखील परिवर्तनीय बदल घडवत आहेत. अगदी नवमतदार नोंदणीची प्रक्रिया, नावात/पत्त्यात बदल या सारख्या सुविधादेखील ऑनलाईन उपलब्ध आहेत.

 

 

निवडणूक आयोगाने नुकत्याच जाहीर केलेल्या आकडेवारीनुसार, आज भारतात साधारण ९७ कोटी नोंदणीकृत मतदार आहेत आणि उपलब्ध माहितीनुसार, ८२ कोटी इंटरनेट वापरकर्ते आहेत. म्हणजेच देशाच्या लोकसंख्येच्या ७० टक्के नागरिक हे इंटरनेटचे सक्रिय वापरकर्ते आहेत, जे स्मार्टफोन, संगणक, टॅब व आयपॅडसारख्या विविध उपकरणांवर उपलब्ध आहेत. इंटरनेट व स्मार्टफोनच्या सहज उपलब्धतेमुळे सोशल मीडिया वापरकर्तेदेखील मोठ्या प्रमाणात आहेत. सोशल मीडिया वापरकर्त्यांची भारतातील संख्या ही ७५ कोटी आहे, जी मतदारसंख्येच्या ७७ टक्के आहे. भारताची लोकसंख्या व उपलब्ध पायाभूत सुविधांमुळे भारत हा सोशल मीडियाच्या वापरकर्त्यांमध्ये जगात दुसर्‍या क्रमांकावर आहे. या बाबतीत अमेरिकेसारखा प्रगत देशदेखील तिसर्‍या क्रमांकावर आहे.

 

गेल्या लोकसभा निवडणुकीत राष्ट्रीय लोकशाही आघाडीला ३७ टक्के मतदान झाले होते. यंदाच्या निवडणुकांमध्ये विजेता पक्ष ठरण्यासाठीदेखील साधारण ३७ टक्के किंवा आसपास मतदानाची टक्केवारी हवी आहे, असे गृहीत धरल्यास ३६ कोटी मतदान हवे आहे आणि हे मिळवण्यासाठी ७५ कोटी लोकसंख्या सोशल मीडियावर उपलब्ध आहे. भारताच्या ७५ कोटी सोशल मीडिया वापरकर्त्यांपैकी १८ वयोगटाखालील २० टक्के तरुण असतील व उर्वरित २० टक्के लोक मतदार म्हणून नोंदणीकृत नसतील, असे जरी गृहीत धरले, तरीही ४५ कोटी मतदार सोशल मीडियावर उपलब्ध आहेत. या ४५ कोटी मतदार असलेल्या लोकसंख्येला राजकीय पक्षांनी जर शास्त्रोक्त पद्धतीने संपर्क साधला, आश्वासक संदेश पोहोचवला तरीही खूप मोठे यश मिळवणे शक्य आहे. त्यामुळे सर्वच प्रमुख पक्ष, उमेदवार यांचा प्रचार हा सोशल मीडियावर मोठ्या प्रमाणात करताना दिसत आहेत.

 

 

 

मतदारांना आकर्षित करण्यासाठी सर्वच राजकीय पक्षांकडून आकर्षक गाणी व व्हिडिओनिर्मितीवर विशेष लक्ष केंद्रित करण्यात येत आहे. भाजपच्या गाण्यांमध्ये प्रामुख्याने पंतप्रधान मोदींचा वापर, राम मंदिर, आंतरराष्ट्रीय नेत्यांशी संबंध यांसारख्या गोष्टी असून यामध्ये ‘मोदी हैं तो मुमकिन हैं’ किंवा ‘मोदी की गॅरेंटी’सारख्या टॅग लाईन्स प्रामुख्याने वापरल्या जातात. काँग्रेसच्या गाण्यांमध्ये किंवा व्हिडिओमध्ये राहुल गांधींची ‘भारत जोडो’ यात्रा, इंदिरा गांधी, नेहरूंचा वापर केला असून ‘राहुल गांधी हू मै, नेता नही देश का बेटा बनके आऊंगा’ किंवा ‘हात बदलेगा हालात’ या टॅग लाईन्स वापरल्या आहेत. हे सर्व व्हिडिओ, गाणी यू-ट्युबवरून प्रसारित केली जातात, ज्यामध्ये काँग्रेसकडे ४७ लाख वापरकर्ते, तर भाजपाकडे ५९ लाख वापरकर्ते आहेत.

 

 

 

 

डिजिटलाईज झालेल्या या निवडणुकांमध्ये निवडणूक आयोगदेखील अग्रेसर आहे. मतदारांच्या सोयीसाठी अनेक नवनवे मोबाईल अ‍ॅप्स लाँच केले असून, त्याला चांगला प्रतिसाद मिळत आहे. निवडणूक आयोगाचे सर्व सोशल मीडिया हँडल्सदेखील अद्ययावत व सक्रिय आहेत आणि केंद्राप्रमाणेच प्रत्येक राज्याचे सोशल मीडिया हँडल्सदेखील अद्ययावत व सक्रिय असल्याचे दिसून येते. आयोगाची ‘१९५०’ सारखी हेल्पलाईन मतदारांच्या मदतीची ठरत आहे, तंत्रज्ञाचा हा वापर निवडणुकीच्या टक्केवारीत नक्कीच सक्रिय मदत करणारा ठरेल.

सोशल मीडियावर मोठ्या प्रमाणात मतदार असल्याने मतदारांपर्यंत पोहोचून त्यांना संदेश देण्याकरिता प्रचंड चढाओढ सुरू आहे. राजकीय जाहिरातीमध्ये संदेश आणि संदेश देणारा (मेसेज व मेसेंजर) या दोन्ही गोष्टी अत्यंत महत्त्वाच्या असल्याने राज्यातील, देशातील प्रमुख नेत्यांवर प्रचाराची मोठी ‘डिजिटल’ जबाबदारी आहे. ज्या नेत्यांचे सोशल मीडियावर जेवढे अधिक फॉलोवर्स तेवढी जास्त परिणामकारकता व व्हर्च्युअल संपर्क असल्याने ही मंडळीदेखील अधिक परिणामकारकपणे प्रचारात आघाडीवर आहे. केवळ देशातच नव्हे जगभरात ट्विटर, फेसबुक, इन्स्टाग्रामसारख्या सगळ्याच सोशल मीडिया हॅण्डल्सवर पंतप्रधान नरेंद्र मोदी आघाडीवर आहेत. राज्याच्या बाबतीत सगळ्याच सोशल मीडियावर, प्लॅटफॉर्मवर राज्याचे उपमुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस प्रथम क्रमांकावर आहेत. विशेष म्हणजे, देशात म्हणजे नरेंद्र मोदी यांच्या बरोबरीचे इतर विरोधक किंवा समर्थक तसेच देवेंद्र फडणवीस यांचे राज्यातील विरोधक किंवा समर्थक नेत्यांपेक्षा ते अर्ध्याहून अधिक फरकाने फॉलोवर्स संख्येत पुढे आहेत.

 

 

जेवढ्या मोठ्या संख्येने कोट्यवधी भारतीय लोक सोशल मीडियाचे वापरकर्ते आहेत, त्याप्रमाणात अपेक्षित समजूतदारपणा फारच कमी प्रमाणात दिसून येतो. विचार व्यक्त करण्याचं स्वातंत्र्य आपल्याकडे असल्याचा गैरफायदा बर्‍याचदा घेताना दिसून येतो. आपल्याला एखाद्या व्यक्तीचे विचार न पटल्यास थेट शिवराळ भाषेत बोलणे अतिशय सर्रासपणे सुरु असते. मग यामध्ये समोर स्त्री आहे किंवा ज्येष्ठ नागरिक किंवा कोणाचा सामाजिक सन्मान, खासगी आयुष्याची जाण ठेवायला हवी का, यांसारख्या गोष्टी पूर्णपणे दुर्लक्षित आहेत. मानवी स्वभाव दोषांव्यतिरिक्त, तंत्रज्ञानाच्या साह्याने डिजिटल मीडियावर फसवाफसवीची अनेक उदाहरणे आहेत. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स, डीप फेकच्या वापराने गैरफायदा घेणे, तंत्रज्ञाच्या जोरावर एखाद्याचे खाते हॅक करणे असे गंभीर प्रश्न आज तंत्रज्ञामुळे उभे आहेत. दिवसेंदिवस ही आव्हाने वाढत असून, त्यावर नियंत्रण ठेवणे खूप जिकिरीचे होत आहे.

 

प्रसाद कुलकर्णी

(लेखक सोशल मीडिया तज्ज्ञ आहेत.)