ढगांच्या गोष्टी...

तुम्हाला माहीत आहे का? ढगांच्या आकाराचे निरीक्षण करून हवामानाचा अंदाज बांधता येतो. आपल्यापैकी बरेच जण ढगाकडे पाहून सहज पक्षी-प्राणी किंवा आईस्कि‘म आकारात शोधत असाल, पण ढगांवरून हवामानाचा अंदाज लावणे वाटते तितके कठीण नाही. आज, आपण ढगांचे अद्भुत आणि आकर्षक जग बघूया आणि यातील प्रत्येक ढग आपल्याला आगामी हवामान परिस्थितीबद्दल काय सांगतो त्यांची माहिती करुन घेऊ.

वातावरणाच्या सर्व स्तरांवर ढग तयार होतात. एखाद्या प्रदेशात सामान्यतः तयार होणार्‍या ढगाचा प्रकार आणि सं‘या, पर्जन्य स्थितीचा उत्तम अंदाज सांगू शकतो. बरं, ढग बनतो कसा? पाण्याचे बाष्पीभवन होऊन वातावरणात घनरूप होते आणि परिणामी ढगांचे विविध आकार बनतात. जेव्हा एखाद्या प्रदेशात ढग नसतो, तेव्हा तिथे सामान्यत: उच्च-दाब प्रणाली असते आणि ाचाच अर्थ आपण तिथे स्वच्छ हवामानाची अपेक्षा करू शकता. आपल्याकडील उन्हाळ्याचे महिने आठवा. आपल्याकडे जवळपास संपूर्ण देशात उच्च दाबाची परिस्थिती असते आणि त्यामुळे ढग-विरहित स्वच्छ निळे आकाश दिसते.

ढग, तीन मूलभूत आकार घेतात - क्यूम्युलस (cumulus), सिरस (cirrus) आणि स्ट्रॅटस (stratus). पाऊस पाडण्याची शक्यता असल्यास त्यांचे ‘निंबो’ (nimbo) ढग म्हणून उप-वर्गीकरण केले जाऊ शकते. उदाहरणार्थ, गडद, राखाडी, स्ट्रॅटस ढग, जेव्हा पाऊस पाडण्यालायक होतो, त्याला ‘निम्बोस्ट्रॅटस’ म्हंटले जाते. तसेच काही विशेष आणि दुर्मीळ ढग श्रेणीदेखील आहे. ज्यात अलीकडेच हरियाणामध्ये दिसलेले आर्कस (arcus) क्लाऊड सारखे ढग येतात. या प्रत्येक आकाराला अर्थ आहे बरं का आणि ढग फक्त पावसाबद्दल सांगत नाही. ढग वातावरणीय आच्छादन म्हणून कार्य करतात. ज्यामुळे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील तापमानाचे नियमन करण्यास मदत करतात. आकाशातील ढगांच्या उंचीवर आणि प्रकारावर, ते वातावरण उष्ण करतील का थंड करतील, हे अवलंबून असते. उच्चस्तरीय ढग दिवसा ग्रह गरम करण्यास मदत करतात, कारण ते सूर्यकिरण आडवत नाहीत. दरम्यान, खालच्या पातळीवरील ढग अनेकदा सूर्याची उष्णता अंतराळात परावर्तित करतात आणि पृष्ठभागाचे तापमान थंड ठेवतात.

आकाशात तुम्हाला दिसणार काही सामान्य ढगांच्या प्रकारांची उदाहरणे आज बघूया आणि सोबतच ते तुम्हाला आगामी हवामानाबद्दल काय सांगतात ते देखील जाणून घेऊया.

प्रकार अ) उच्च उंचीचे ढग - (16 हजार, 500 - 45 हजार फूट) - कमीत कमी सूर्यकिरण अडवणारे ढग.

सिरस ढग हे नाजूक, पंखांसारखे दिसणारे ढग असतात जे बर्‍याचदा बर्फाच्या कि‘स्टल्सपासून बनलेले असतात. त्यांचा विशिष्ट आकार वारच्या प्रवाहामुळे बनतो. हवामानाच्या दृष्टीने, हे ढग दिसले की एक गोष्ट निश्चित असते ती म्हणजे बदल. बर्‍याचदा, उन्हाळ्याच्या शेवटी वातावरणाच्या वरच्या थरांमध्ये तापमानात घट होते आणि ऋतू बदलतो, तेव्हा हे ढग दिसतात.

सिरोस्ट्रॅटस ढग हे पातळ, पांढरे ढग असतात जे संपूर्ण आकाश व्यापू शकतात. हे ढग सामान्यतः हिवाळ्यात दिसतात आणि सूर्य किंवा चंद्राभोवती प्रभामंडल ाच ढगांमुळे दिसून येते.

अल्टोक्यूम्युलस ढगांमध्ये अनेक ठिपके असलेले पांढरे किंवा राखाडी थर असतात. जे हलक्या फुलक्या दिसणार्‍या तरंगांच्या अनेक लहान ओळींनी बनलेले दिसतात. जिथे सिरस ढग मु‘यतः बर्फाच्या कणांनी बनलेला असतो, हा ढग द्रव पाण्यापासून बनलेला असतो, परंतु तो सहसा पाऊस पाडत नाहीत. हे ढग आकाशात दिसू लागले की निश्चिंत राहा, वातावरण उत्तम राहणार आहे आणि खूप गरमी होणार नाहीये.

 क्यूम्युलस प्रकारचे ढग आकाशात फुललेल्या, पांढर कापसाच्या गोळ्यांसारखे दिसतात. आपण लहान असताना बर्‍याचदा ाच ढगांमध्ये वेगवेगळे आकार शोधायचो. साधारणतः हे ढग आकाशात दिसले की वातावरण छान राहणार ाची खात्री बाळगायला हरकत नसते. ा ढगांच्या हालचालीवरून आणि मु‘यतः त्याच्या वर्टिकल अर्थात उभ्या वाढीचे निरीक्षण करून, हवामान, हवेची गती, दिशा, आकाशातली आर्द्रतेची पातळी आणि पर्जन्यवृष्टीची संभावना ठरवता येते.

स्ट्रॅटस ढग बहुतेक वेळा राखाडी चादरीसारखे दिसतात आणि संपूर्ण आकाश व्यापतात. त्याच्या जाडपणा वरती, ढग किती पाऊस आणेल ाचा अंदाज बांधला जातो. कधी-कधी डोंगरावर किंवा टेकड्यांवर जे ढग दिसतात ते हेच. हेच ढग धुके म्हणून देखील आपण अनुभवतो.

जेव्हा उबदार, आर्द्र हवा आकाशात खूप वरपर्यंत जाते तेव्हा अशा उष्ण दिवसांमध्ये क्युम्युलोनिम्बस ढग तयार होऊ लागतात. खूप दुरून बघाल, तर हे ढग विशाल पांढर्‍या पर्वतासारखे दिसतात. पण ा ढगांच्या खाली बर्‍याचदा जोरदार वार्‍यासह आगदी विजा आणि गडगडाटासकट पाऊस असतो. त्यामुळे ाच ढगांना वादळी मेघ किवा ‘थंडर सेल’ असे देखील म्हंटले जाते. आपल्याकडे, उन्हाळ्याच्या शेवटी, क्षितिजावरती असे विशाल पांढरे ढग दिसू लागतात आणि मग याच ढगांसोबत आपल्याकडे बर्‍याचदा पहिल्या पावसात गडगडाटासह मान्सूनचे आगमन होते. दि. 26 जुलै, 2005 रोजी झालेली अतिवृष्टीदेखील अशाच क्युम्युलोनिम्बसमुळे झालेली.

‘आर्कस क्लाऊड’ हे जमिनीच्या अगदी जवळ तयार होणारी ढगांची होरीझोंटल प्रणाली आहे. सामान्यत: क्यूम्युलोनिम्बसला ऍक्सेसरी मेघ म्हणून हे ढग दिसतात. ’रोल क्लाऊड’ आणि ’शेल्फ क्लाऊड’ हे आर्कस क्लाऊडचे दोन मुख्य प्रकार. अर्कस बहुतेक वेळा गडगडाटी वादळांच्या अग‘भागी तयार होतात. काही दिवसांपूर्वी, हरिद्वार जवळ दिसलेला ढग तो याच प्रकारचा आर्कस् शेल्फ क्लाऊड होता आणि तुम्ही अजूनही उत्तरेकडे पावसाचे थैमान बघतच आहात.

येणाऱा पाऊस आणि वादळाची बातमी हा ढग सांगतो म्हणून आर्कस ढग दिसला, तर सावध राहणं नक्कीच चांगल. वरती दिलेल्या प्रत्येक प्रकारामध्येदेखील आकाराच्या आधारावर उपप्रकार केले गेले आहेत. या संपूर्ण संकलनाने तुम्हाला ढगांच्या आकाराने किती कळू शकते हे जाणवलेच असेल. ढगांच्या या अभ्यासाला ‘नेफॉलोजी’ म्हणतात. मग आजपासूनच नक्की घरातून बाहेर पडताना वर बघा... बघा ढग दिवसाबद्दल काय सांगतात ते...