प्राचीन नाण्यांवरील नद्या आणि वैशिष्ट्ये

नद्यांच्या पाण्यात अनेक प्रकारची नाणी मिळत असतात. ती काढणारी काही कुटुंबे हा व्यवसाय पिढीजात करत असतात. कशाप्रकारे नाणी नदीपात्रात डुबक्या मारून काढली जातात याची चित्रफित भाषणाच्या सुरूवातीला राजापुरकरांनी दाखविली. ते स्वत: अशा व्यावसायिकांकडून नाणी मिळवतात.नाण्यांचा इतिहास इ. स. पूर्व तीन-चारशेपासून सुरू होतो. त्यावेळची नाणी आहत होती. या काळात अनेक ठिकाणी प्रजासत्ताक राज्ये होती. कोसंबी शहरात सापडलेल्या एका आहत नाण्यावर यमुना नदीचे चित्र आहे. त्यावर ब्राह्मी लिपित कोसंबी असे लिहले आहे. त्यानंतरच्या काळात साम्राज्ये स्थापन होऊन त्याचबरोबर नाण्यांवर कोरीव चित्रे टाकण्याचे तंत्र प्रगत झाले. या वेळेपासूनची नद्यांची चित्रे असलेली नाणी उपलब्ध आहेत. अनेक राजघराण्यांनी नद्यांची चित्रे असलेली नाणी पाडली. त्यात गुप्त वंशाच्या राजांची नाणी बरीच उपलब्ध आहेत. राजापुरकरांनी समुद्रगुप्त, कुमारगुप्त यांच्या नाण्यांची छायाचित्रे दाखविली. त्यावर गंगा, यमुना या नद्यांची चित्रे आहेत. गोदावरी नदीचे निर्देश नाण्यांवर ‘गोला’ असे आलेले आहेत. अशी पाच-सहा नाणी उपलब्ध आहेत. काही ओतीव नाण्यांवरही नद्यांची चित्रे आहेत.