जन्मकथा बौद्ध लेण्यांच्या उदयाची...

 

 

 

भारतात जवळपास एक हजार मानवनिर्मित लेण्या आहेत. त्यातील ८० टक्के लेण्या या बौद्ध धर्माच्या आहेत, तर उरलेल्या २० टक्के लेण्या या हिंदू व जैन धर्मांतील आहेत. त्यामुळे भारताच्या इतिहासात सर्वात जास्त लेण्या या बौद्ध तत्त्वज्ञानाशी संलग्न असल्याचे आढळते. बहुतांश बौद्ध लेणीसमूह हे पश्चिम भारतात आहेत. विशेष म्हणजे, आज भारतात उपलब्ध बौद्ध लेण्यांपैकी ९० टक्के लेण्या या महाराष्ट्रात आहेत. महाराष्ट्रात असलेल्या बौद्ध लेण्या इसवी सन पूर्व दुसर्‍या ते इसवी सन तेरावे शतक इतक्या प्रदीर्घ काळात खोदल्या गेल्या होत्या. इतकेच नव्हे, तर महाराष्ट्रात प्रदीर्घ काळासाठी बौद्ध धर्माचे आधिपत्य होते, हे लक्षात येते. या भागात आढळणार्‍या बौद्ध लेणी समूहात हीनयान, महायान, वज्रयान या तीन बौद्ध पंथांतील लेण्या आहेत.

‘वर्षावास’ म्हणजे पावसाळ्याच्या महिन्यांमध्ये राहण्याची केलेली तात्पुरती व्यवस्था. पावसाळ्याच्या सहा महिन्यांपैकी पहिले तीन महिने किंवा शेवटचे तीन महिने बौद्ध भिक्षूंना एक ठिकाणी राहण्याची परवानगी होती. या तात्पुरत्या तयार करण्यात आलेल्या वास्तूला ‘वर्षावास’ असे म्हटले जाते. याच वास्तूच्या निर्मितीतून बौद्ध भिक्षूंसाठी लेण्या खोदण्याची संकल्पना अस्तित्त्वात आली होती. किंबहुना, बौद्ध लेण्यांमधील शिलालेखांमध्ये ‘वर्षावास’ या संकल्पनेचा उल्लेख सापडतो, हे विशेष. प्रारंभीच्या काळात या वास्तूंच्या निर्मितीत बांबू, विटा यांचा वापर करण्यात आला होता. परंतु, बौद्ध भिक्षू हे राहण्यासाठी गावाच्या बाहेर जागा निवडत असत. महाराष्ट्राच्या बाबतीत ही जागा सह्याद्रीच्या पर्वतरांगांमध्ये होती आणि हाच मार्ग तत्कालीन व्यापारी व्यापारासाठी वापरात होते. त्यावेळी आजच्यासारखे रस्ते नव्हते. त्यामुळे दर्‍याखोर्‍यांतून, घनदाट अरण्यांतून बौद्ध भिक्षू व व्यापारी यांना प्रवास करावा लागत होता. या प्रवासात व्यापारी रात्रीच्या वेळेस बौद्ध संघात आश्रय घेत असत. याच गरजेतून या व्यापार्‍यांनी बौद्ध संघाला देणगी देण्यास सुरुवात केली. त्यामुळे व्यापार्‍यांना वा त्यांच्या व्यापारी मालाला जंगली श्वापदं, दरोडेखोर यांच्यापासून संरक्षण लाभले. म्हणूनच, व्यापारी व भिक्षू यांच्या संयुक्तिक कार्यकुशलतेतून मोठ्या प्रमाणात लेण्यांची निर्मिती झाली.

 

बौद्ध धर्मात ‘हीनयान’, ‘महायान’ व ‘वज्रयान’ हे तीन प्रमुख पंथ आहेत. या तीन पंथांंंचा विकास हा काळाच्या विविध टप्प्यांमध्ये झाला आहे. त्यामुळे साहजिकच अनेक स्थानिक, परकीय गोष्टी, घटना, प्रथा, परंपरा यांचा परिणाम या धर्मावर झालेला आहे आणि त्यातूनच ‘महायान’, ‘वज्रयान’ या पंथात मूळ बौद्ध तत्त्वज्ञानापेक्षा वेगळेपण जाणवते. तेच वेगळेपण आपल्याला बौद्ध लेणी स्थापत्यातही दिसून येते.मूळ बौद्ध तत्त्वज्ञानामध्ये मूर्तिपूजेला प्राधान्य देण्यात आले नव्हते. त्यामुळे त्या तत्त्वज्ञानाला अनुसरून निर्माण झालेल्या लेण्यांमध्ये आपल्याला कुठेही बुद्ध मूर्ती आढळत नाहीत. इतकेच नव्हे, तर कुठल्याही प्रकारचे अतिशयोक्त अलंकरण शिल्पस्वरूपात या लेण्यांमध्ये दिसून येत नाही. मात्र, नंतर आलेला ‘महायान’ हा पंथ मूर्तिपूजा मानणारा असल्याने यांच्या काळात घडवल्या गेलेल्या लेण्यांमध्ये बुद्ध, बोधिसत्त्व यांच्या प्रतिमा कोरलेल्या दिसतात. ‘वज्रयान’ हा पंथ आधीच्या दोन्ही पंथांपेक्षा बर्‍याचअंशी वेगळा असल्याने त्यांच्या धारणेनुसार अघोरी स्त्री देवता आपल्याला त्यांच्या लेण्यांमध्ये दिसतात. बौद्ध लेण्यांच्या स्थापत्यात विविधता आढळून येत असली, तरी या लेण्या बौद्ध धर्माचा गेल्या हजारो वर्षांचा इतिहास सांगतात. त्यामुळे या बौद्ध लेण्यांचे संवर्धन होणे, आवश्यक आहे.आपण नेहमी विविध लेण्यांना भेट देतो, छायाचित्रं काढतो आणि पोस्ट करतो. पण, आपल्या देशामध्ये या लेण्या का निर्माण झाल्या, त्याचा इतिहास काय आहे, हे जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे.

 

 

वसुमती करंदीकर