आभासी ‘क्रिप्टो’ चलनाचे मायाजाल

डीजिटल युगात आपल्या आसपासच्या सगळ्या गोष्टी बदलत आहेत. ‘क्रिप्टोकरन्सी’ किंवा ‘बिटकॉईन’चं उदाहरण घ्या. ‘बिटकॉईन’मुळे ‘क्रिप्टोकरन्सी’ नावारूपास आले. ‘क्रिप्टोकरन्सी’ म्हणजे आभासी चलन. चलनी नोटांना पर्याय असणारी एक डिजिटल वा ‘व्हर्च्युअल’ यंत्रणा. या व्यवस्थेमध्ये खरेदीदार व विक्रेता नामनिराळे राहू शकतात. कोणत्याही देशाचं सरकार वा रिझर्व्ह बँक हे चलन छापत नाही.

 

‘बिटकॉईन’चा शोध २००९ मधील आर्थिक मंदीच्या वातावरणात सतोशी नाकामोतो यांनी लावला. त्याआधी अनेक व्यक्ती व संस्था डिजिटल चलन वापरायचे मार्ग शोधत होतेच. ज्यांच्याकडे डिजिटल उपकरण आणि इंटरनेटची सुविधा आहे, अशी कुठलीही व्यक्ती हे चलन जगात कुठेही वापरू शकते, हस्तांतरित करू शकते. ‘बिटकॉईन्स बँक’ किंवा ‘क्लिअरिंग हाऊस’मधून न जाता थेट इंटरनेटद्वारे एका व्यक्तीकडून दुसर्‍या व्यक्तीकडे हे आभासी चलन हस्तांतरित केले जाते. ‘बिटकॉईन ब्लॉकचेन’ हा एक डेटाबेस (माहितीचा संच) आहे. ज्यामध्ये सर्व व्यवहारांची माहिती असते. पैशाचे हे गैर-भौतिक, डिजिटल स्वरूप- सरकारद्वारे जारी केले जात नाही, तर त्याचे खासगी प्रणालींद्वारे व्यवस्थापन होत आहे.

‘क्रिप्टोकरन्सी’ ही फक्त ऑनलाईन उपलब्ध असते. मायनिंगच्या तंत्राद्वारे या चलनाची निर्मिती होते आणि फक्त ‘ब्लॉकचेन’च्या मार्फत या ‘क्रिप्टोकरन्सी’चे व्यवहार होतात. ‘बिटकॉईन ब्लॉकचेन’ ही जटिल प्रक्रिया दुहेरी खर्च आणि बनावटपणाची शक्यता काढून टाकते. अशा प्रकारे गोष्टींसाठी पैसे देण्यासाठी ‘क्रिप्टोकरन्सी’ वापरण्याची सुरक्षितता अधिक मजबूत करते. एकप्रकारे, ‘क्रिप्टोकरन्सी’ एक सुरक्षित, क्लाउड-आधारित ‘फाईलिंग सिस्टीम’प्रमाणे कार्य करते, जसे की, ‘ड्रॉपबॉक्स’ किंवा ‘गुगल ड्राइव्ह.’जशा आपल्याला बँकांमधून चलनी नोटा मिळतात, तसेच इथेही ऑनलाईन साईट्सवर हे चलन तुम्हाला तुमच्याकडच्या पैशातून खरेदी करता येते. ही खरेदी केल्यावर तुमचं एक अकाऊंट तयार होतं, ज्यात हे चलन तुम्ही साठवू शकता. अशी प्रत्येक खरेदी केल्यावर एक नवा ब्लॉक तयार होतो आणि या प्रक्रियेला ‘माईनिंग’ म्हणतात. तुम्ही ‘बिटकॉईन्स’ जेव्हा हस्तांतरित करता, तेव्हा त्याला एक इलेक्ट्रॉनिक स्वाक्षरी जोडली जाते.काही मिनिटांनंतर, व्यवहार सत्यापित केला जातो आणि नेटवर्कमध्ये कायमस्वरूपी आणि निनावीपणे संग्रहित केला जातो. थोडंसं हे ‘पेटीएम’ सारखंच आहे. फक्त एक मोठा फरक आहे की, ‘पेटीएम’ तुमच्या क्रेडिट कार्ड अथवा ऑनलाईन बँकेच्या खात्याला जोडलेले आहे.मात्र, ‘क्रिप्टोकरन्सी’ मुक्तपणे व्यापार करण्यासाठी आणि अनामिक राहण्यासाठी निर्माण केल्या आहेत. त्यामुळे या आभासी चलनामध्ये होणारी सगळी गुंतवणूक सध्या अ‍ॅप्सद्वारे होते.

 

 

ज्याप्रमाणे ‘सेबी’ शेअरबाजारावर लक्ष ठेवते, तसा ‘क्रिप्टोकरन्सी’साठी स्वतंत्र नियामक आपल्या देशात नाही. त्यामुळे या ‘क्रिप्टोकरन्सी’मध्ये करण्यात आलेली गुंतवणूक कितपत सुरक्षित आहे, असा प्रश्न निर्माण होतो. ‘क्रिप्टोकरन्सी’चा उगम तुम्हाला समजू शकत नाही. त्यामुळे तुम्ही विकत घेतलेली गोष्ट परत विकू शकणार का किंवा या गुंतवणुकीतून बाहेर पडून स्वतःचा पैसा वळता करू शकणार का, याविषयी प्रश्न निर्माण होतात. शिवाय यात फसवणूक झाली वा अचानक ते अ‍ॅपच बंद झाले तर ते दायित्व कुणाचे? दाद कोणाकडे मागायची, हा प्रश्नही उरतोच.

 

पण, तरीही अनेक प्रसिद्ध व्यक्ती ‘क्रिप्टोकरन्सी’मध्ये गुंतवणूक करतात. त्यात अग्रगण्य आहेत बिल गेट्स, इऑन मस्क, पॅरिस हिल्टन, लिओनेल मेस्सी आणि भारतात सनी लिऑन,अमिताभ बच्चन. जे आता ‘भारतीय क्रिप्टो एक्स्चेंज’ ’उेळपऊउद’चे ‘ब्रॅण्ड ऍम्बॅसिडर’ आहेत. बच्चन ‘नॉन-फंगीबल टोकन्स’ (छऋढड)च्या व्यापारात प्रवेश करणार आहेत. कला, संगीत, इनगेम आयटम आणि व्हिडिओ यांसारख्या ’अद्वितीय’ वस्तूंचे प्रतिनिधित्व करणार्‍या या डिजिटल मालमत्ता आहेत. ज्या ‘क्रिप्टोकरन्सी’ वापरून संग्रहणीय म्हणून खरेदी केल्या जाऊ शकतात. एनएफटी ट्रेडिंग, प्लॅटफॉर्म ’उेश्रशुळेप’ने अलीकडेच सुनील शेट्टी, आमिर अली, मिका सिंग या भारतीय कलाकारांना प्रायोजित केले आहे. काही गुंतणूकदार ‘क्रिप्टो’ चलनात थेट गुंतवणूक न करता, ज्या उद्योगांनी ‘क्रिप्टो’ चलनात गुंतवणूक केली आहे, अशा उद्योगांचे समभाग (शेअर) विकत घेतात. एकीकडे चीन, इराणसारख्या देशांनी ‘क्रिप्टो’ चलनांवर बंदी घातली आहे. रशियाने या चलनाच्या वापरावर निर्बंध आणले आहेत, तर एल साल्वाडोर हा मात्र ‘बिटकॉईन’ला कायदेशीर मान्यता देणारा पहिला देश ठरला आहे.

काही देश स्वतःच अधिकृत डिजिटल चलन आणण्याच्याही तयारीत आहेत. चीन सरकार पण तयार करत असलेल्या नवीन आभासी चलनाव्यतिरिक्त इतर चलनांना बहिष्कृत करू इच्छिते. जशी जगभरात ‘डॉलर’, ‘युरो’, ‘येन’, ‘पाऊंड’ अशी विविधं चलनं आहेत, तशीच जगभरात वेगवेगळ्या ‘क्रिप्टोकरन्सीज’ही अस्तित्वात आहेत. उदा. ‘बिटकॉईन’, ‘लाईटकॉईन’, ‘रिपल’, ‘इथेरियम’ आणि ‘झेड कॅश’ इत्यादी. फेसबुकही त्यांची ‘लिब्रा’ नावाची ‘क्रिप्टोकरन्सी’ वितरित करायच्या तयारीत आहे.

‘बिटकॉईन’ ही ‘क्रिप्टोकरन्सी’ साधारण २०११च्या आसपास उपलब्ध करण्यात आली होती. भारतात ‘क्रिप्टोकरन्सी’संदर्भात अद्याप तरी सरकारी नियमावली नाही. भारतात सर्वसामान्य नागरिकांना याची जेमतेम माहिती आहे. एप्रिल २०१८ मध्ये रिझर्व्ह बँकेने ‘क्रिप्टोकरन्सी’च्या ट्रेडिंगवर सरसकट बंदी घातलीहोती. म्हणजे बँका किंवा कोणत्याही वित्त संस्थांना ‘व्हर्च्युअल करन्सी’शी निगडीत कोणतीही सेवा देता येणार नव्हती. कदाचित, २०२२च्या अर्थसंकल्पात याबद्दल सविस्तर माहिती येऊ शकते व भारतीय ‘क्रिप्टो’ चलन बाजारात सादर केले जाऊ शकते. “जगातल्या सर्व लोकशाही देशांनी एकत्रितपणे यावर काम करायला हवे. कारण, हे तंत्रज्ञान चुकीच्या हातात जाणार नाही आणि त्यामुळे आपले तरुण बिघडणार नाहीत, याची काळजी घ्यायला हवी.” भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदींचे हे विधान दि. १७ नोव्हेंबर, २०२१चे आहे. त्या दिवशी ‘द सिडनी डायलॉग’ या तंत्रज्ञान आणि धोरणांविषयीच्या परिषदेमध्ये मोदी बोलत होते.

 

आगामी ‘क्रिप्टो’ विधेयकात सरकार भरघोस भांडवली नफा आणि इतर कर लादून ‘क्रिप्टोकरन्सी’मधील व्यापाराला परावृत्त करू शकते. प्रस्तावित विधेयक सर्व खासगी ‘क्रिप्टोकरन्सी’ प्रतिबंधित करेल आणि केंद्रीय बँकेद्वारे जारी केलेले आणि नियंत्रित केलेले डिजिटल चलन सादर करेल. हे चलन आधार, पॅनसारख्याओळखपत्राला जोडलेले असेल व त्यामुळे सर्व आर्थिक व्यवहार पारदर्शक असतील. नवीन नियमांमुळे किरकोळ गुंतवणूकदारांचे आकर्षण कमी करण्यासाठी ‘क्रिप्टोकरन्सी’च्या विपणन आणि जाहिरातींना परावृत्त होण्याची शक्यता आहे. नियोजित कायद्याचे उद्दिष्ट भारतीय रिझर्व्ह बँक (ठइख)द्वारे जारी करण्यात येणार्‍या अधिकृत डिजिटल चलनाच्या निर्मितीसाठी एक सुलभ फ्रेमवर्क तयार करणे आहे. केंद्रीय बँक लवकरच अधिकृत डिजिटल चलनासाठी ‘पायलट प्रोजेक्ट’ सुरू करण्याचा विचार करत आहे.

 

 

भारतामध्ये, ‘क्रिप्टो’ व्यापार २०३० पर्यंत २४१ दशलक्ष (अंदाजे रु. १,७९० कोटी) पर्यंत पोहोचतील, असा अंदाज ‘नॅसकॉम’ या संस्थेच्या अहवालात व्यक्त केला आहे. ‘बिटकॉईन’चे भारतात मूल्य सतत बदलत असते. नोव्हेंबर २०२१ मध्ये ‘बिटकॉईन’चे मूल्य ४५ हजार ते ४९ हजारांच्या घरात होते. इतर गुंतवणूक पर्यायांप्रमाणे (शेअर, म्युच्युअल फंड, स्थावर मालमत्ता) ‘क्रिप्टो’ चलनातील लाभ हा भारतीय आयकर पद्धतीत करप्राप्त असायला हवा. भांडवल वृद्धी कर त्यावर लावला जावा व वार्षिक आयकर विवरण पत्रात जसे, सर्व गुंतवणूक पारदर्शक तत्त्वाने दाखवावी लागते, त्यात ‘क्रिप्टो’चा उल्लेख नसतो. जगभरातील ‘बिटकॉईन’पैकी फक्त एक टकक्यांहूनहीकमी मालकी भारतीयांकडे आहे.

 

तसेच गूढ व अतर्क्य ‘बिटकॉईन’च्या किमतीत आतापर्यंतच्या उच्चांकावरून ४० टक्क्यांनी घसरण झाल्याचे वास्तव आहे. याची किंमत का वाढते, का कमी होते, हे अनिश्चित आहे. कदाचित भारतीयांच्या निरुत्साहाचे हे महत्त्वाचे कारण असू शकते.त्यापेक्षा सध्या शेअर बाजार जास्त पारदर्शी व शाश्वत दिसतो. कारण, आपण कुठल्या उद्योगात पैसे गुंतवले व त्याचे वार्षिक अहवाल आपल्याला उपलब्ध असतात.पण अति श्रीमंत अब्जाधीशांना विविध प्रकारचे गुंतवणूक पर्याय सतत हवे असतात व थोडीफार जोखीम घ्यायलाही ते मागे-पुढे पाहत नाहीत. ‘डार्कवेब’वरील सर्व काळे व्यवहार ‘क्रिप्टो’ मधून होत असल्याने या चलनाला ‘गुन्हेगारांचे आवडते चलन’ असा ठसा प्राप्त झाला आहे. काही वर्षांपूर्वी जेव्हा बिलगेट्स, वॉरन बफे यांंचे ट्विटर अकाऊंट जेव्हा हॅक झाले होते, तेव्हा खंडणीदेखील ‘बिटकॉईन’मध्ये मागितली होती, हे आपल्या लक्षात असेल.

 

तेव्हा भारतीयांनी ‘बिटकॉईन’ आणि ‘क्रिप्टोकरन्सी’ संदर्भात सरकारचे जोपर्यंत ठोस धोरण येत नाही, तोवर या आमिषाला बळी पडू नये, हीच किमान अपेक्षा!