मनोहारी मनाचे श्लोक

 

‘धन्य ते गायनी कला’ असे म्हणून समर्थांनी गायनीकलेचा गौरव केला आहे. समर्थांचा गायनीकलेचा अभ्यास होता. त्यामुळे त्यांच्या रचनेत लयीचा गोडवा अनुभवता येतो. पारमार्थिक विचार असो, आत्मनिष्ठ, अभ्यासपूर्ण चिंतन असो, ते लयीत मांडण्याची खुबी रामदास स्वामींजवळ आहे. याचा प्रत्यय त्यांनी रचलेल्या आरत्यांतून घेता येतो. गणपती उत्सवात रामदासांनी रचलेल्या आरत्या म्हटल्या जातात. त्या आबालवृद्धांच्या तोंडी सहजपणे येतात. त्या आरत्यांची लोकप्रियताही वर्षानुवर्षे टिकून राहिली आहे. याला कारण म्हणजे त्या आरत्यांतील गेयता, चपखल शब्दरचना,लयबद्धता, शब्दांचे माधुर्य, आघात, भाषेतील ठसका! ‘सुखकर्ता दु:खहर्ता वार्ता विघ्नाची’ ही गणपतीची आरती म्हणजे भक्ती आणि गेयता यांचा मधुर संगम आहे. बहुतेक धार्मिक प्रसंगात प्रारंभी समर्थांनी लिहिलेली ही गणपतीची आरती महाराष्ट्रातील घराघरात म्हटली जाते. त्यातील माधुर्य, भक्तिभान लोकांना सुपरिचित आहे, त्याचप्रमाणे ‘लवथवती विक्राळा ब्रह्मांडी माळा’ ही शंकराची आरती, ‘पंचानन हयवाहन सूरभूषण लिला’ ही खंडोबाची आरती म्हणताना त्यातील गेयता व ठेका अनुपम असल्याचे जाणवते.

हनुमंताची ‘सत्राणे उड्डाणे हुंकार वदनी’ या आरतीतीलशब्दरचना मारुतीची प्रचंड शक्ती, अद्भुत कार्य नजरेसमोर उभे करतात. त्यातील शब्द हृदयावर आघात करीत आपले बल वाढवतात. समर्थ भाषाप्रभू होते. गेयता, लय, उचित शब्दयोजना त्यांच्या समोर हात जोडून उभे राहतात. त्याच गेयता, लयीचा, अर्थपूर्णतेचा प्रत्यय समर्थांच्या मनाच्या श्लोेकात अनुभवायला मिळतो. समर्थ वाड्.मयाचे अभ्यासक ल. रा पांगारकर यांनी असे म्हटले आहे की, “मनोबोधाच्या श्लोकांना दासबोधाच्या बरोबरीचे महत्त्व आहे. चंचल मनाला आवरण्याचे व सुयोग्य वळण लावण्याचे काम अध्यात्मशास्त्र करीत असते. श्रद्धा, निष्ठा, आत्मविश्वास हे गुण मनाशी जोडलेले असतात आणि अध्यात्म त्यांच्या विकासासाठी उपयुक्त ठरते. मनावर संस्कार करून ते शुद्ध करून त्याला योग्य वळण लावावे लागते.” संस्कृतमध्ये एक सुभाषित आहे. त्याचा अर्थ ‘मन हेच माणसाच्या बंधनाला आणि मोक्षाला कारण ठरते’ असा आहे.

 

 

मनाला वळण लावण्याचे हे काम दासबोधाप्रमाणे मनाचे श्लोकही करतात, म्हणूनच पांगारकर मनाच्या श्लोेकांना दासबोधाच्या बरोबरीचे मानतात.मनाइतकी लक्षवेधी, आकर्षक, परंतु तितकीच भयावह कठोर मर्मभेदक अशी दुसरी वस्तू नाही. खानदेशातील कवयित्री बहिणाबाई चौधरी यांनी तर मनाला ‘जहरी’ म्हणजे ‘जालीम विषारी’ असे संबोधले आहे. त्या म्हणतात,

 

 

 

तसं पाहिलं, तर विंचू-साप या विषारी प्राण्यांचा दंश झाला, तर त्यांचे विष उतरविण्यासाठी मंत्राचा वापर करत. पण, द्वेष-मत्सर-वासना यांनी बाधित झालेले विषारी मन मंत्राने पूर्वपदावर आणता येत नाही. मनातील विष उतरवणे सोपे नसते. असे असले, तरी समर्थांनी मनाच्या श्लोकांद्वारे मनाला बिनविषारी करून जीवाच्या मुक्तीकडे वळवले आहे.जे सांगायचे ते समर्थ मनाच्या श्लोकात निःसंदिग्धपणेसांगतात. स्वामी मनाच्या श्लोकांनी रचना करताना तत्त्वज्ञानाच्या भाषेऐवजी सहज समजेल, अशी सोपी भाषा वापरून परमार्थपोषक भक्ती, सदाचार, शुद्ध चारित्र्य, राघवाची निरपेक्ष आराधना इत्यादी गोष्टी समजून सांगतात. स्वामींनी मनाच्या प्रगल्भ अवस्थेत स्वानुभवाचे बोल मनाच्या श्लोकात सांगितले असल्याने त्यातील काही श्लोकांना सुभाषितांचा दर्जा प्राप्त झाला आहे. लोक त्यातील बर्‍याच ओळींचा वापर म्हणींसारखा करतात. मनाच्या श्लोकांत स्वामींनी पारमार्थिकांसाठी तसेच साधकांसाठी ‘राघवाचा पंथ’ विशद केला आहे. त्यावर सविस्तर चर्चा पुढे येईल.

समर्थांनी मानवी जीवन सुधारण्याचा आणि योग्य दिशेने सामाजिक परिवर्तन घडून आणण्याचा निरपेक्ष भावनेने प्रयत्न केला आहे. स्वामींनी सदाचाराचा, शुद्ध चारित्र्याचा, रामभक्तीचा उपदेश मनाच्या श्लोकांद्वारा सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवला. त्यांचे हजारो महंत भिक्षेच्या वेळी लोकांत मिसळून मनाच्या श्लोकांचे पठण करीत. ते ऐकून लोकांना त्यातून अनेक विचार, गुण समजत. स्वामिनिष्ठा, हिंदवी स्वराज्याची जाणीव, चारित्र्याचे नीतिमत्तेचे महत्त्व कानावर पडल्याने लोक सदाचाराचा विचार करू लागत. मनाच्या श्लोकांत राघवाचा भक्तिपंथ, आत्मोन्नती असे आध्यात्मिक विचार सांगितले असतील, तरी त्यातून निर्माण होणारे सदाचार, नि:स्वार्थ बुद्धी, धैर्य, नीतिमानता इत्यादी गुण समाजोपयोगी तसेच राष्ट्रासाठी पोषक आहेत. लोककार्यासाठी चंदनाप्रमाणे झिजून आपली कीर्ती सर्वत्र पसरावी हा मनाला केलेला उपदेश आणि नि:स्वार्थ बुद्धीने, निरपेक्ष मनाने सत्कर्मे करत राहण्याची शिकवण मनाच्या श्लोकांतून मिळत राहते. त्यामुळे मनाच्या श्लोकांचे सामाजिक मूल्य दुर्लक्षित करता येत नाही.