आयपीओ दुसरी बाजू

 

 

 

सध्या ‘आयपी’ या दोन शब्दांनी सुरू होणारे ‘आयपीएल’ व ‘आयपीओ’ लोकप्रियतेच्या शिखरावर आहेत. ‘इनिशियल पब्लिक ऑफरिंग’ (आयपीओ) म्हणजे कंपनीकडून तसेच तिच्या प्रवर्तकांकडून त्यांच्या कंपनीच्या शेअरची गुंतवणूकदारांना पहिल्यांदा केलेली विक्री. कोणत्याही कंपनीला समभाग विक्रीतून जेवढे भांडवल मिळते, तेवढे प्रवर्तक तसेच ‘प्रायव्हेट इक्विटी’ यांच्याकडून मिळत नाही. त्यामुळे कंपन्यांना भांडवल उभारणीसाठी ‘आयपीओ’ हा एक चांगला पर्याय वाटतो. नव्या भांडवलाने कंपनी विस्तार योजना राबवू शकते. ‘आयपीओ’ फक्त कंपनीला नवे भांडवल उपलब्ध व्हावे, म्हणून बाजारात येत नाहीत. काही ‘आयपीओं’मधून जे एकूण पैसे गुंतवणूकदारांकडून प्राप्त होतात, त्याचा उपयोग करून काही प्रवर्तक त्यांच्याकडे असलेले शेअर विकतात व आलेला निधी स्वतःसाठी घेतात. ‘आयपीओ’मध्ये प्रवर्तकांकडील कंपनीच्या शेअरची विक्री करण्याचा जो भाग समाविष्ट केलेला असतो, त्याला ‘ऑफर फॉर सेल’ म्हणतात. ‘आयपीओ’मध्ये जमा झालेल्या निधीपैकी कंपन्या काही प्रमाणात निधी प्रकल्प खर्चासाठी वापरतात, तर काही प्रमाणात त्या कंपन्यांचे प्रवर्तक स्वतःचे शेअर विकून पैसा आपल्याला घेतात.

 

‘ऑफर फॉर सेल’मधून प्राप्त झालेले पैसे हे प्रवर्तकांचे वैयक्तिक उत्पन्न असते. त्यामुळे गुंतवणूकदारांची सर्व गुंतवणूक कंपनीला फायदा करून देऊ शकत नाही. ‘आयपीओ’साठी कंपनी जे ‘प्रॉस्पेक्टस्’ सादर करते, त्यामध्ये शेअरच्या पहिल्या विक्रीबाबतची जी माहिती दिलेली असते, त्यात ‘ऑफर फॉर सेल’बाबतचा संपूर्ण तपशील दिलेला असतो. ‘आयपीओ’मधील शेअर बोली लावून (बुक बिल्डिंगमार्गे) विक्रीस काढले जातात. ‘आयपीओ’ आणणारी कंपनी गुंतवणूकदारांना शेअरवर 20 टक्के ‘प्राईस बॅण्ड’ ऑफर करते. ‘आयपीओ’साठी अर्ज करताना गुंतवणूकदारांना खरेदी करू इच्छित असलेल्या शेअरची संख्या आणि ते प्रतिशेअर किती रक्कम देण्यास म्हणजे बोली लावण्यास इच्छुक आहेत, हे नमूद करावे लागते. शेअरची सर्वांत कमी किंमत ‘फ्लोअर प्राईस’व सर्वांत जास्त किंमत ‘कॅप प्राईस’ म्हणून ओळखली जाते. या किमतींबाबतचा अंतिम निर्णय गुंतवणूकदारांच्या बोलींद्वारे निश्चित केला जातो.

 

‘आयपीओ’ची मुदत संपल्यानंतर, कंपनीचे शेअर्स शेअर बाजारात ‘लिस्ट’ होतात आणि त्यानंतर या शेअर्सचे शेअर बाजारात ट्रेडिंग होऊ शकते. गुंतवणूकदारांच्या दृष्टिकोनातून ‘आयपीओ’मधून कंपनीने नव्या भांडवलापोटी दिलेले शेअर आणि प्रवर्तकांनी त्यांच्याकडील विकलेले शेअर, या दोघांमध्ये काहीच फरक नसतो. दोन्ही प्रकारचे शेअर एकाच पातळीवर असतात आणि कंपनीच्या एकूण शेअर कॅपिटलचा भाग बनतात.

 

 

ज्यावेळी ‘आयपीओ’ येतो, तेव्हा त्यात दोन भाग असू शकतात. पहिले म्हणजे, नवे भागभांडवल उभे करणे आणि दुसरे म्हणजे, प्रवर्तक आणि ‘आयपीओ’च्या आधी ज्या गुंतवणूकदारांनी गुंतवणूक केली असेल, त्यांनी त्यांचे स्वतःचे शेअर ‘आयपीओ’मार्गे विकणे. पहिल्या मार्गाने उभे केलेले पैसे कंपनीला मिळतात, तर दुसर्‍या मार्गाने उभे केलेले कंपनीला न मिळता, प्रवर्तक आणि गुंतवणूकदारांना मिळतात. प्रवर्तकांना मालकीतून अंशतः किंवा पूर्णपणे बाहेर पडण्यास स्वारस्य असू शकते आणि ‘आयपीओ’मधील ‘ओएफएस’ भागातून ते शेअर विकतात. या ‘ओएफएस’च्या माध्यमातून प्रवर्तक त्यांच्याकडील शेअर्सपैकी थोड्यांचीच विक्री करणे सर्वसाधारणपणे पसंत करतात. कारण, ‘ऑफर प्राईस’पेक्षा ‘लिस्टिंग’ ज्या किमतीला होते, ती बरीच जास्त असण्याची शक्यता असते आणि दुसरे म्हणजे, ‘लिस्टिंग’च्या नंतरसुद्धा तेजीच्या काळात ही किंमत वाढू शकते. त्यामुळे प्रवर्तक जितके जास्त शेअर त्यांच्याकडे ठेवून घेतील, तेवढे त्यांच्या शेअरचे बाजारमूल्य वाढू शकते. ‘आयपीओ’नंतरसुद्धा त्यांच्याकडील शेअरची संख्या मोठी असेल, तर कंपनीचे व्यवस्थापन स्वतःकडे ठेवणे त्यांना शक्य होऊ शकते. पण, हे केव्हा, जेव्हा प्रवर्तकांना कंपनीच्या यशस्वी होत राहण्याबद्दल विश्वास असेल, तरच...

 

जेव्हा कंपनीची परिस्थिती तितकीशी चांगली नाही, असे प्रवर्तकांना वाटत असेल किंवा अधिक फायदा मिळवून देणारे आणि सुरक्षितता प्रदान करणारे गुंतवणुकीचे इतर पर्याय उपलब्ध असतील, तर ‘ओएफएस’च्या माध्यमातून त्यांच्या कंपनीतून बाहेर पडणे त्यांना योग्य वाटते. अशा वेळेस ‘आयपीओ’साठीचा ‘प्राईम बॅण्ड’ ठरविताना कंपनीच्या शेअरचे मूल्यांकन वास्तवात आहे, त्यापेक्षा खूपच जास्त दाखवून जास्त पैसा कमावण्याची संधी घेतली जाते. ‘आयपीओ’मध्ये ‘ओएफएस’च्या गुणवत्तेची शहानिशा न करता, आंधळेपणाने गुंतवणूक करण्यात धोका असू शकतो, हा मुद्दा ‘आयपीओ’त गुंतवणूक करणार्‍यांनी ध्यानात घ्यावयास हवा.

 

कंपनीमध्ये ‘आयपीओ’च्या आधी गुंतवणूक केलेल्या गुंतवणूकदारांना स्वतःचे शेअर कधी ना कधी विकावे असे वाटले, तर त्यात गैर काही नाही. ‘आयपीओ’साठी अर्ज करणार्‍यांना समस्या कधी जाणवू शकते, जेव्हा बोलीची किंमत अवाजवी ठरविली जाते. ‘आयपीओ’पूर्व प्रवर्तकांचा हेतू कंपनीतून अंशतः किंवा पूर्णपणे बाहेर पडण्याचा असतो. बाहेर पडण्याचे कारण या प्रवर्तकांना कंपनीच्या ‘प्रॉस्पेक्ट’बद्दल ‘इन्सायडर’ माहिती असते. त्यामुळे ते कंपनीचे भवितव्य चांगले नाही, या निर्णयाप्रत येतात आणि गुंतवणूकदार ज्यांच्याकडे ‘इन्सायडर’ माहिती असत नाही, त्यांच्या गळ्यात अवाजवी किमतीला शेअर मारण्याचा प्रयत्न करू शकतात. कंपनीने ‘आयपीओ’च्या ‘मार्केटिंग कॅम्पेन’मध्ये केलेल्या अवास्तव दाव्यांवर विश्वास ठेवून गुंतवणूक करणार्‍या निष्पाप सर्वसामान्य गुंतवणूकदारांच्या जीवावर मालामाल होण्याचा प्रयत्न ‘ओएफएस’च्या माध्यमातून केला जाण्याची शक्यता असते. ‘ओएफएस‘द्वारे मिळालेला पैसा प्रवर्तक कंपनीसाठी न वापरता, बहुतेक वेळेस रिअल इस्टेट आणि इतर आर्थिक मालमत्तांमध्ये गुंतवूणक करण्यासाठी वापरतात. त्यामुळे छोट्या गुंतवणूकदारांनी केलेली गुंतवूणक कंपनीकडे जात नाही. छोट्या गुंतवणूकदारांनी गुंतवलेले पैसे कंपनीच्या उत्पादनात, परिणामी कंपनीच्या नफ्यात भर घालू शकत नाहीत. यामुळे कंपनीच्या शेअरच्या किमतीत दीर्घकालीन वाढ होण्याची शक्यता कमी असते.

 

‘आयपीओ’मध्ये ‘ओएफएस‘ आहे, हे समजल्यास तो एकूण ‘आयपीओ’च्या किती प्रमाणात आहे, हे समजून घेणे गरजेचे आहे. ही माहिती ‘आयपीओ प्रॉस्पेक्ट’मध्ये उपलब्ध असते. यात नवे भांडवल म्हणून किती शेअर विक्रीस काढले आहेत, विद्यमान भागधारक ‘ओएफएस‘मार्गे किती विकणार आहेत, याचा तपशील असतो. ‘प्रोस्पेक्टस’मध्ये ‘ओएफएस‘द्वारे शेअर विकणार्‍या भागधारकांची नावेदेखील नमूद केलेली असतात. त्यामुळे कंपनीचा ‘आयपीओ’ नेमका कशासाठी काढला जात आहे, याचा अंदाज गुंतवणूकदारांना येऊ शकतो. ‘आयपीओ’पूर्वच्या प्रवर्तकांना फारशी आकर्षक न वाटणार्‍या कंपनीतून ‘एक्झिट’ घेण्यासाठी किंवा अवाजवी किमतीला त्यांच्याकडील शेअर विकण्यासाठी हा ‘आयपीओ’ आहे, असे वाटले, तर अशात गूंतवणूक करू नये.

 

‘आयपीओ’ची लोकप्रियता भारतात प्रचंड वाढली आहे. 2024च्या पहिल्या सहामाहीत जागतिक स्तरावर ‘आयपीओ’द्वारे उभारलेला पैसा 16 टक्क्यांनी कमी झाला होता, तर भारतात मात्र दुपटीने वाढ झाली होती. गुंतवणूकदार ‘आयपीओ’कडे बहुतेक वेळेस दीर्घ मुदतीची गुंतवूणक म्हणून पाहात नाहीत, तर ‘लिस्टिंग’ झाल्यावर ‘अलॉट’ झालेले शेअर लगेच विकायचे आणि शॉर्ट टर्ममध्ये भरपूर नफा मिळवायचा, या उद्देशाने ‘आयपीओ’साठी अर्ज करतात. ज्यांना ‘आयपीओ’ प्रक्रियेत शेअर मिळत नाहीत, ते अधिक नफा मिळेल, या अपेक्षेने शेअर बाजारात हे शेअर खरेदी करण्यास इच्छुक असतात. जोपर्यंत बाजारात तेजी आहे, तोपर्यंत आनंदी आनंद आहे, पण दीर्घकाळ मंदीची परिस्थिती निर्माण झाली, तर किंमतवाढीचा फुगा फुटू शकतो, याची जाणीव गुंतवणूकदारांनी सतत बाळगायला हवी.