संत नामदेव शिष्यांची रामभक्ती

 

संत जनाबाईंची ‘नामयाची जनी’ हीच खरी ओळख. स्वतःला ‘नामयाची जनी’ म्हणून घेण्यात त्यांना धन्यता वाटते. कारण, ‘दासी जनी’ ते ‘संत जनाबाई’ असा थक्क करणारा व्यक्तिविकास, हा जनीचे गुरू संत नामदेवांनी केलेला प्रताप आहे. अगदी बालवयातच जनीच्या वडिलांनी तिला संत नामदेवांचे वडील दामाशेटी यांना सांभाळण्यास दिले आणि जनी नामदेवांच्या परिवारातील एक सदस्य झाली. मराठवाड्यातील परभणी जिल्ह्यातील गंगाखेड हे जनाबाईंचे मूळ जन्म गाव. नामदेवांचे नरसी गावही त्याच भागातले. जनीचे वडील व नामदेवाचे वडील दोघेही पंढरीचे वारकरी होते. जनाबाईंचे एकूण पारमार्थिक जीवन कृतार्थ होते. ‘धन्य माझा जन्म धन्य माझा वंश’, हा अभंग त्याचा पुरावाच आहे. तेराव्या शतकात जनाबाईंनी लिहिलेले ४८५ अभंग अनेक दृष्टीने महत्त्वपूर्ण आहेत. त्यामध्ये तत्कालीन समाजात वारकरी संतांनी स्त्री भाविकांना दिलेला अवसर व अवकाश याचे दर्शन होते, तद्वतच स्त्री वर्गात नामभक्तीने निर्माण केलेल्या आत्मविश्वासाचेही दर्शन घडते. ‘स्त्री जन्म म्हणूनी न व्हावे उदास।’ असा समस्त स्त्री वर्गाला ती आश्वासक दिलासा देते.व्रतवैकल्ये, कर्मकांड न करता प्राप्त कर्म हेच ईश्वरी भक्तीचे साधन मानून भक्ती करण्यास जनाबाई शिकवते. ‘दळीता कांडिता तुज गायिन अनंता।’ म्हणते. श्रीराम व रामनामाबद्दल ती म्हणते-

रामनामाचे माहात्म्य विशद करणारे काही अभंग विशेष लक्षवेधी आहेत. नित्य नेम धरून राम नामस्मरण करण्याचा उपदेश त्या करतात आणि रामनामाचे महत्त्व पटवून देण्यासाठी महादेवांचा दाखला देऊन शिव आणि राम हे एकच आहेत, असे कथन करतात.

 

जनाबाईंनी दशावतार वर्णनात्मक एक अभंग लिहिलेला आहे. त्यातही रामाचा उल्लेख आहे. अन्य एका अभंगात त्या गुरू नामदेवांचे पूर्व जन्म कथन करून नामदेव हे चारी युगात भक्ती म्हणून अवतरले होते म्हणतात. त्या चार युगांपैकी राम अवतार झाला त्या त्रेतायुगात गुरू नामदेव हे रामभक्त अंगद होते, असे वर्णन करतात. ‘दुसरा जन्म याचा अंगद रामभक्त।’ अशी एक ओळ आहे.

रामायणातील विविध प्रसंगांपैकी रामभक्त शबरीची भक्ती आणि वानराची हनुमंतांची रामनिष्ठा एवढे दोनच उल्लेख जनाबाई आपल्या अभंगात करतात आणि सीता शोध लागल्याने जनीला आनंद झाला असा स्वसहभाग नोंदवून राम चरित्राशी आपले असलेले तादात्म्य व्यक्त करतात.

 

संत चोखामेळा हे संत नामदेवांचे दुसरे शिष्य. संत चोखामेळा यांची स्तुती करताना संत तुकाराम म्हणतात - ‘चोखा माझा गणपती।’, संत जनाबाईंनीही ‘चोखामेळा संत भला। तेणे देव भुलविला।’ असा संत चोखोबांचा गौरव केलेला आहे. असे साक्षात्कारी संत चोखोबा रामनामाची महती गाताना म्हणतात-

 

रामनामाचा महिमा वर्णन करताना ते गणिका, अजावेळा आणि वाल्मिक या तिघांची उदाहरणे देतात व इतर कोणतेही साधन न करता केवळ रामनामाच्या उच्चाराने त्यांचा उद्धार झाल्याचे म्हणतात.

‘राम’ ही अक्षरे सुलभ सोपी रे ।

राम नाम घेण्यास कोणतेही बंधन, अवघड नियम नाहीत. राम नाम कोणीही केव्हाही घेऊ शकतो व संसारबंधनातून मुक्त होऊन भवसागर तरून जाऊ शकतो. त्यामुळे देवाकडे इतर काही न मागता ‘मुखी रामनाम राहो व संत संग लाभो’ एवढेच मागा असेही चोखामेळा भक्तभाविकांना विनवतात.