गिधाड... कथा आणि व्यथा

1990च्या दशकात अवघ्या काही वर्षांच्या कालावधीत, भारतातील गिधाडांची संख्या 50 दशलक्षवरून तब्बल 95 टक्के कमी झाली. नोंदवलेल्या इतिहासात पक्षांच्या प्रजातींच्या लोकसंख्येतील ही सर्वांत जलद घट आहे आणि युनायटेड स्टेट्समधील प्रवासी कबुतर नामशेष होण्याच्या घटनेनंतरची ही सर्वांत मोठी घटना आहे. संशोधकांच्या मते, भारतातील गिधाडांची स्थिरसंख्या असणार्‍या जिल्ह्यांमध्ये, गिधाडांच्या विनाशानंतर मानवी मृत्यूचे प्रमाण किमान चार टक्क्यांने वाढले. पण का? ते पाहूया.

सामान्यतः आपल्याला, रक्त आणि मांस खाणार्‍या, वरून अति-सुंदर वगैरे न दिसणार्‍या गिधाडांबद्दल काही भावनिक सहानुभूती वाटत नाही. पण, गिधाड हा पर्यावरणाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा जीव आहे. गिधाड, ही पर्यावरणातील ‘कीस्टोन (Keystone) प्रजाती’ आहे. कीस्टोन, ही निसर्गाचा समतोल राखणारी प्रजाती असते. म्हणून, जेव्हा कीस्टोन प्रजाती नष्ट होते, तेव्हा परिसंस्थेवर आणि त्यावर अवलंबून असलेल्या समाजावर होणारे परिणाम नेहमीच भयंकर असतात. नैसर्गिक सफाई यंत्रणा म्हणून, गिधाडे पोषणद्रव्याच्या चक्राला चालना देतात आणि रोगांचा प्रसार रोखण्यात मूलभूत भूमिका बजावतात. 550 दशलक्षाहून अधिक पशुधन असलेल्या भारतासारख्या देशात आणि मृत पशुधनाची विल्हेवाट लावण्यासाठी पायाभूत सुविधा नसताना, पशुपालक शेतकरी अनादीकाळापासून पर्याय म्हणून गिधाडांवर अवलंबून आहेत. त्यांच्या अनुपस्थितीत, मृत प्राण्यांचे शव उघड्यावर पडून राहते किंवा पशुपालकांना ते पाण्यात टाकावे लागते.या दोन्हीमुळे रोग आणि जलप्रदूषणाचा धोका वाढतो. केवळ मृत शरीर आहार म्हणून खाऊन, गिधाडे शव उघड्यावर जास्त वेळ टिकू देत नाहीत आणि जलद गतीने त्याची विल्हेवाट लावतात. याच प्रक्रियेने ते मातीमध्ये पोषक तत्वे पोहोचवतात. या आहार पद्धतीमुळे, जंगली कुत्रे किंवा उंदीर यांसारख्या इतर कुजणार्‍या मांसावर उपजीविका असणार्‍या प्राण्याची लोकसंख्या नियंत्रणात राहते.

‘डायक्लोफेनॅक’ या औषधामुळे गिधाडे मेली. पण कशी? ‘डायक्लोफेनॅक’च्या स्वस्त जेनेरिक आवृत्त्या उपलब्ध झाल्यानंतर गिधाडांना अनपेक्षित आणि अपघाती विषबाधा झाल्यामुळे भारतातील गिधाडांची संख्या कमी झाली. ‘डायक्लोफेनॅक’ हे 1973 मध्ये मानवासाठी वेदनाशामक औषध म्हणून वापरात आणले गेले. परंतु, 1993 मध्ये जेनेरिक आवृत्तीला मान्यता मिळाल्यासह, भारतातील फार्मास्युटिकल उद्योगांने मोठ्या प्रमाणात हे औषध तयार करण्यास सुरुवात केली. यामुळे किंमत कमी झाली आणि ‘डायक्लोफेनॅक’चा वापर पशुधनामध्ये आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर झाला आणि 1994 पासून, ‘डायक्लोफेनॅक’ पशुवैद्यकीय दवाखान्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध झाले. हे समजून घेणे आवश्यक आहे की, ‘डायक्लोफेनॅक’ हे नेहमीच मानवामध्ये आणि जवळजवळ सर्व प्राण्यांमध्ये अतिशय सुरक्षित औषध असल्याचे आढळून आले आहे. त्यामुळे गुरांमध्ये ‘डायक्लोफेनॅक’चा वापर नैतिक किंवा वैज्ञानिकदृष्ट्या चुकीचा नाही आणि म्हणूनच गुरेढोरे किंवा इतर पशुधनांमध्येही वेदना कमी करण्यासाठी वापरले जाते.पण प्राणी मेला की ‘डायक्लोफेनॅक’चे काय होते याचा अभ्यास आपण तितका कधीच केला नाही. आता जेव्हा जिप्स (Gyps) वंशातील गिधाडे एखाद्या पशुचे शव खातात ज्याच्या प्रणालीमध्ये ‘डायक्लोफेनॅक’ असते, तेव्हा दुर्दैवाने किडनी निकामी होऊन काही आठवड्यांत त्यांचा मृत्यू होतो. 2004 मध्ये ओक्स(Oaks) यांनी लिहिलेल्या संशोधन लेखापर्यंत ही वस्तुस्थिती अज्ञात होती. गिधाडांवर ‘डायक्लोफेनॅक’चा थेट परिणाम मानवाला पहिल्यांदाच तेव्हा समजला. 1994 मध्ये ‘डायक्लोफेनॅक’चा पशुवैद्यकीय वापर सुरू झाल्यानंतर, मृत गिधाडांच्या बातम्यांमध्ये वाढ झाली. पण ही घटना समोर आणणारा पहिला पुरावा 1996मध्ये मिळाला जेव्हा एका फील्ड इकोलॉजिस्टने याबद्दलचा अहवाल समोर आणला. आज, IUCN रेड लिस्टमध्ये आपल्या तीन गिधाडांच्या प्रजाती गंभीरपणे धोक्यात (Critically Endangered) नोंदवल्या आहेत. सुमारे 2010पासून, भारत, नेपाळ, बांगलादेश आणि पाकिस्तानमध्ये ‘डायक्लोफेनॅक’वर बंदी घालण्यात आली. परंतु, या देशांमध्ये ‘डायक्लोफेनॅक’चा वापर अजूनही चिंतेचा विषय आहे. समाजामध्ये याविषयी जनजागृती करण्याची गरज आहे.

हा अभ्यास, जैवविविधता आणि मानवी आरोग्य यांच्यातील परस्परसंबंध समजवतो आणि गिधाड संवर्धन का अत्यंत महत्त्वाचे आहे ते सांगतो. परंतु, आपण हे समजून घेतले पाहिजे की, गिधाडांच्या मृत्यूचे प्रकरण प्रत्यक्षात दिसते त्यापेक्षा खूपच गुंतागुंतीचे आहे. गिधाडांची संख्या कमी करण्यासाठी ‘डायक्लोफेनॅक’चा वापर हा महत्त्वाचा घटक आहे. पण, पशुवैद्यकीय क्षेत्रात याला आधी पर्यायी औषध मिळणे आवश्यक आहे. ‘डायक्लोफेनॅक’ वेदानाशामक म्हणून वापरले जात. पण या घटनेमुळे पशुधनाला वेदना होऊ द्याव्यात आणि गरज असतानाही वेदनाशामक औषधे दिली जाऊ नयेत, अशी अपेक्षा आपण करू शकत नाही. इतर प्रमुख वेदनाशामक औषधे पशुधनासाठी ‘डायक्लोफेनॅक’इतकी निर्धोक नाहीत आणि त्यांचे दुष्परिणाम नोंदले गेले आहेत. त्यामुळे या पशुधनाची काळजी घेणार्‍यांसाठीदेखील फारसा पर्याय नाहीये.

‘डायक्लोफेनॅक’च्या पर्यायी म्हणून वापरला जाऊ शकणारे सर्वांत आशाजनक औषध म्हणजे ‘मेलोक्सिकॅम’. ‘मेलोक्सिकॅम’ हे गिधाडांसाठी लक्षणीयरित्या कमी हानिकारक आहे आणि म्हणूनच पशुधनातील वेदना व्यवस्थापनासाठी सुरक्षितपणे वापरले जाऊ शकते. पण, ‘मेलोक्सिकॅम’ हे ‘डायक्लोफेनॅक’च्या तुलनेत बरंच महाग आहे आणि त्यामुळे या विषयात सरकारी पातळीवर आणि धोरणात्मक हस्तक्षेपाची गरज आहे. जेणेकरून, शेतकरी आणि पशुपालकांना ‘डायक्लोफेनॅक’चा एक फायदेशीर आणि योग्य पर्याय मिळेल.

गिधाडांच्या लोकसंख्येचे अनावधानाने झालेल पतन, वन्यजीवांच्या प्रजाती किती लवकर नष्ट होऊ शकतात याचे एक उदाहरण आहे. पण मग, नष्ट झालेल्या जीवांची परिसंस्थेतील भूमिका इतर प्रजातींद्वारे निभावली जाऊ शकत नाही हे आपल्याला समजले पाहिजे. निसर्गाच्या आणि आपल्या क्लिष्ट परस्परसंबंधांबद्दल जाणून घेण्यासाठी देखील अनेक वर्षे लागू शकतात आणि हे पर्यावरणीय असंतुलन नेहमीच मानवासाठी अनेक समस्या निर्माण करू शकतो.

आंतरराष्ट्रीय गिधाड जागरूकता दिनाच्या पार्श्वभूमीवर, आज देशातील गिधाडांच्या स्थितीचे आणि या गुंतागुंतीच्या परिस्थितीचा आपण आढावा घेतला. गिधाडांच्या रक्ताने भिजलेल्या चोचींच्या प्रतिमा सामान्य लोकांमध्ये त्यांच्याबद्दल कमी सहानुभूती निर्माण करू शकतात. परंतु, या अभ्यासाने त्यांच्या अस्तित्वाची चिंता प्रत्येकाने करण्याचे कारण निश्चितच दिले आहे. निसर्गाच्या एका विलक्षण प्रजातीला वाचवण्यासाठी आपल्या प्रयत्नांना उशीर झालेला नसावा, हिच आशा!