आकाशातील समुद्ररक्षक

(छाया - प्रथमेश देसाई)

हिंद महासागराच्या विस्तीर्ण पाण्यावर जेव्हा सूर्योदयाचे सोनेरी किरण पडतात, तेव्हा त्या शांत निळ्या आकाशात एखादा समुद्रपक्षी भरारी घेताना दिसतो (seabird study in arabian sea). त्यांच्या उडण्यात एक विशिष्ट उद्देश असतो (seabird study in arabian sea). हे समुद्रपक्षी म्हणजे केवळ सौंदर्याचे प्रतीक नाही, तर ते आपल्या सागरी परिसंस्थेचे जिवंत निर्देशक आहेत. टर्न, शीअरवॉटर, नॉडी, पेट्रेल हे पक्षी हजारो किमीचा प्रवास करत समुद्रातच जगतात, तिथेच अन्न मिळवतात आणि अनेकदा किनार्‍यावर पायही ठेवत नाहीत (seabird study in arabian sea). समुद्रपक्ष्यांचे जीवन हे सागरावरच अवलंबून असते. मासळीत झालेली घट, समुद्रातील तापमानात झालेले बदल, प्लास्टिक प्रदूषण किंवा तेलगळती यांचा थेट परिणाम त्यांच्या वर्तनावर किंवा जिवित्त्वावर होतो. मात्र, आपण त्यांना फारसे समजून घेतलेले नाही. (seabird study in arabian sea)

अटलांटिक किंवा पॅसिफिक महासागरात समुद्रपक्ष्यांवर मोठ्या प्रमाणात संशोधन झाले आहे. मात्र, हिंद महासागरात, विशेषतः अरबी समुद्रात समुद्रपक्ष्यांवर फारसा अभ्यास झालेला नाही (seabird study in arabian sea). आपल्याकडे या पक्ष्यांविषयीची ना व्यापक पाहणी आहे, ना दीर्घकालीन डेटा. अरबी समुद्रात हे पक्षी नेमके कुठे प्रजनन करतात? ते कोणत्या मार्गाने स्थलांतर करतात?मासेमारी, प्रदूषण किंवा हवामान बदलांचा त्यांच्या संख्येवर काय परिणाम होतो? काही प्रजाती नामशेष होण्याच्या मार्गावर तर नाहीत? अशा मूलभूत प्रश्नांची उत्तरे आपल्याला माहीत नाहीत!

हिंद महासागर आणि अरबी समुद्र हा आपल्या देशाच्या सागरी परिसंस्थेचा अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे. याच सागरावर अनेक समुद्रपक्ष्यांचे जीवन अवलंबून आहे. जसे की टर्न, नॉडी, शीअरवॉटर आणि पेट्रेल्स. पण, दुर्दैवाने या पक्ष्यांबद्दल आपल्याकडे अजूनही अपुरे ज्ञान आहे. दरम्यान, अरबी समुद्रात मृत झोन (Dead Zone) वाढत आहेत. मासेमारीचे प्रमाण वाढले आहे आणि तेलगळती व प्लास्टिक प्रदूषणदेखील वाढत आहे. या सर्व गोष्टी समुद्रपक्ष्यांच्या अस्तित्वासाठी गंभीर धोके ठरू शकतात. हिंद महासागर आणि अरबी समुद्रात समुद्रपक्ष्यांसंदर्भात शास्त्रीय पद्धतीने संशोधन सुरू करणे आवश्यक आहे. जसे की, संशोधन जहाजांवरून किंवा मासेमारीच्या होड्यांवरून पक्षीगणना करणे, किनारपट्टीवरील बेटांवर व खडकांवर पक्ष्यांची घरटी कुठे आहेत याचा शोध घेणे, ‘जीपीएस’ टॅग्स वापरून पक्ष्यांचे स्थलांतर व खाद्य शोधाचे मार्ग समजून घेणे, स्थानिक मच्छीमार,नागरिक आणि पक्षीनिरीक्षक यांना प्रशिक्षण देऊन डेटा गोळा करणे. या संशोधनाचा उपयोग मासेमारीचे नियोजन, सागरी संरक्षित क्षेत्र (MPA) ठरवण्यासाठी करणे. समुद्रपक्षी हा केवळ निसर्गाचा भाग नाहीत, तर ते समुद्राच्या आरोग्याचे पाहरेकरी आहेत. त्यांच्यावर संशोधन म्हणजे केवळ पक्ष्यांचे संरक्षण नाही, तर आपल्या महासागरांचे भवितव्य वाचवणे आहे.