'कार्बन'धारी रूंदपर्णीय झाडे

सांगली (रोहन पाटील) - तुम्ही चांगले निरीक्षक असाल, तर जंगलात ट्रेकनिमित्त फिरताना वा शहरात नियमित फिरताना, एक गोष्ट जाणवली असेल ती म्हणजे झाडं शहरात वेगळी आणि जंगलात वेगळी दिसतात. असे का वाटत असेल? सध्या शहरातली झाडे जंगलात असणारी नाही आहेत. शहर होण्यापूर्वी, जंगलात दिसणारी झाडे त्याजागी असणार.

प्रत्येक झाडाची उत्क्रांती भौगोलिक परिस्थितीनुसार झालेली आहे. भारतीय उपखंडातील झाडे ही विकसित होताना ठराविक किडे, पक्षी, प्राणी अंगाखांद्यावर खेळवत विकसित झालेली आहेत. प्रत्येक झाडावर असणार्‍या या ठराविक प्रजाती त्या झाडाच्या माध्यमातून उत्क्रांत झालेले असतात. या झाडांसह सर्व प्रजाती त्या प्रदेशाशी एकनिष्ठ असतात. उदा. वडवर्गीय झाडांमध्ये प्रत्येक झाडाचे परागीकरण करणारे किडे ठरलेले असतात. एका वडप्रजातीचे किडे दुसर्‍या वडप्रजातीच्या पुष्पसंचात शिरून परागीकरण करू शकत नाहीत.

बहुसंख्य वृक्ष आणि महावृक्ष हे रुंदपर्णी म्हणजे पाने रुंद असलेले आहेत. पाने रुंद आणि सामान्य रचनासुद्धा पाने एकमेकांच्या जवळजवळ असलेली आहे. काही परदेशी वृक्ष हे सुद्धा रुंद पानांचे आहेत. मात्र, पानांची रचना विरळ पद्धतीची दिसून येते. रुंद पाने व दाट पर्णरचना भारतातील विषम हवामानाला आणि ओघाने त्या वनस्पतीवर जगणार्‍या प्राणी व इतर प्रकारच्या जीवांना अन्न आसरा देईल, अशी असते. सध्या कमी आच्छादनाची विदेशी झाडे शहरांमध्ये लावलेली दिसून येतात. रुंदपर्णी झाडांच्या भारतीय सदाहरित व भारतीय शुष्कपर्णी अशा ढोबळपणे दोन विभागण्या आहेत. या दोन्हीही तितक्याच ताकदीने कार्बनची साठवणूक करतात. उदा. बहुतांश शहरी ठिकाणी लागवड केलेली ‘टॅबेबुईया’सारखी विदेशी प्रजाती, ज्यामध्ये कार्बन साठवण्याची क्षमता फारच कमी असते. त्याची पाने रुंद असली, तरी लांब अंतरावर आणि ओघाने विरळ असतात. अच्छादन विरळ असते. खोडाचा घेर कमी असतो. तीच अवस्था जाकारंडा किंवा नीलमोहरची आहे. तुलनेत उंडी, सुरंगी, चिंच (लहान पानांची असली तरी पाने जवळजवळ असतात. बुंध्याचा घेर प्रचंड मोठा होतो. त्यामुळे कार्बन साठवण्याची कुवत प्रचंड असते), शिवन, कदम, बकुळ, कळम, भुईउंबर, तेंदू, मोह, पांगरा, काटेसावर, पळस अशा झाडांची कार्बन शोषण्याची ताकद आणि तो साठवून ठेवण्याची क्षमता अधिक असल्याचे अभ्यासात आढळून आले आहे.

 

 

 

 

भारतीय झाडे, मुळे, मुळांजवळची माती, खोड, फांद्या, पाने हे सर्व घटक वेगाने कार्बन साठवणूक करण्यामध्ये निष्णात बनलेली असतात. झाडांच्या झालेल्या उत्क्रांतीमधली ही एक सगळ्यात महत्त्वाची बाब आहे. पानांना जाळले, तर हा कैद झालेला कार्बन परत हवेत मिसळतो. म्हणूनच, आम्ही पालापाचोळ्याचे कंपोस्ट बनवा, याचा प्रचार करत असतो. कार्बनला पुनर्वापर करता येण्याजोग्या अवस्थेत परंतु तो कैद करून ठेवण्याचे कामदेखील आपली झाडे करतात. जमीन सतत हलवणे, जाळ लावणे, गवत जाळणे, वणवे पेटवणे, झाडांची तोड करणे आणि ती झाडे जाळणे अशा घटनांमुळे साठवलेला कार्बन पुन्हा हवेत मिसळतो.

 

 

जमिनीच्या जवळील भागाच्या तापमानाचे नियंत्रण करणे, हे रुंदपर्णी झाडांचे हे अजून एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. याच गुणधर्मामुळे भारतीय झाडांच्या खाली मातीचा उत्तम पोत बघायला मिळतो. तसेच यामध्ये अन्नद्रव्य पोषणद्रव्ये व जैविक घटकांचे प्रमाण वाढलेले दिसून येते. या सगळ्यांमध्ये सगळी विदेशी झाडे वाईट ठरवता येत नाहीत. उदाहरणार्थ आफ्रिकेतून आपल्याकडे आलेली झाडे जसे गोरख चिंच किंवा आफ्रिकन मोहगणी किंवा जंगली बदाम सुद्धा अगदी चांगल्या पद्धतीची कार्बनची साठवणूक करतात व अन्न निर्मितीही करतात. अपूर्वचंपा व हिरवा चाफा ही सीताफळ कुळातील झाडे मलेशियन देशाच्या बाजूकडील असूनसुद्धा आपल्या परिसंस्थेमध्ये उत्तम रीतीने कार्बनचे साठवणुकीकरण करतात. मात्र, अशी उदाहरणे मोजकीच आहेत. देशी रुंदपर्णी झाडांचे जीवसंस्था निर्मितीतले कार्य अन्नसाखळीचा महत्त्वाचा भाग आहे. conocarpus सारखे सोमालियातून आलेले झाडाचे दुष्परिणाम आता लक्षात येत आहेत. या ऐवजी जट्रोफा, मधुमालती अशा प्रजातींची कुंपणासाठी निवड केली, तर अच्छादन वाढेल आणि फुलपाखरेदेखील आकृष्ट होतील.