International Mother Language Day 2024 - मातृभाषेतील शिक्षणाची गरज काय?

International Mother Language Day 2024 - २१ फेब्रुवारी १९५२ रोजी बांगलादेश (तत्कालीन पूर्व पाकिस्तान) मध्ये एक दुखद घटना घडली. पाकिस्तान सरकारने त्यावेळी बंगाली भाषिक लोकसंख्येच्या भाषिक आणि सांस्कृतिक विविधतेकडे दुर्लक्ष करत उर्दूला एकमेव अधिकृत भाषा म्हणून लादण्याचा प्रयत्न केला. त्याविरोधात आंदोलने देखील झाली. मात्र शांततापूर्ण निदर्शनास हिंसक वळण लागले, ज्यामुळे अनेक आंदोलकांचा मृत्यू झाला ज्यांनी त्यांची मातृभाषा, बांगला हिचे धैर्याने रक्षण केले. त्यामुळे बांगलादेशात हा दिवस भाषा चळवळ शहीद दिन किंवा बांगलादेशमध्ये शहीद दिबा म्हणून ओळखला जातो, भाषिक हक्कांसाठी केलेल्या बलिदानाचे हे प्रतीक आहे. त्यामुळेच पुढे ह्या दिवसाचे महत्तव लक्षात घेऊन संयुक्त राष्ट्राने २१ फेब्रुवारी अर्थात आजचा दिवस आंतरराष्ट्रीय मातृभाषा दिन म्हणून साजरा करण्याची घोषणा केली.

 

सर्वात आधी आंतरराष्ट्रीय मातृभाषा दिन का, कधी, आणि केव्हापासून साजरा केला जातोयं? याबद्दल थोडक्यात जाणून घेऊ.संयुक्त राष्ट्र शैक्षणिक, वैज्ञानिक आणि सांस्कृतिक संघटनेच्या जनरल कॉन्फरन्सने नोव्हेंबर १९९९ मध्ये सर्वप्रथम आंतरराष्ट्रीय मातृभाषा दिनांची घोषणा केली. पंरतु २००२ ठरावात संयुक्त राष्ट्रांच्या महासभेने त्याला औपचारिक मान्यता दिली. मुळात बांगलादेशने हा दिन साजरा करण्याची कल्पना मांडली होती. त्यामुळेच बहुभाषिकता आणि बहुसांस्कृतिकतेच्या माध्यमातून विविधतेत एकता आणि आंतरराष्ट्रीय समज वाढवण्यासाठी २००८ हे आंतरराष्ट्रीय भाषा वर्ष म्हणून सर्वसाधारण सभेने घोषित केले आणि युनेस्को या वर्षासाठी प्रमुख एजन्सी म्हणून काम केले. त्यानंतर मातृभाषेच्या संवर्धानासाठी वेगवेगळी थीम घेऊन दरवर्षी जगभरात हा दिवस २१ फेब्रुवारी अर्थात आजच्या दिवशी साजरा केला जातो.

त्यामुळे जर मातृभाषेतून शिक्षण घेतले तर, पहिलं म्हणजे, विचार, वृत्ती, भावना, कल्पना यांच्या आड येणाऱ्या गोष्टींना दूर करण्याची शक्ती मातृभाषेच्या आधाराने मिळते. शिक्षणाच्या दृष्टीने महत्त्वाची असणारी अवांतर वाचनाची गोडी मातृभाषा माध्यम असल्यास विकसित होते. मातृभाषेतून शिकल्याने मुलांच्या जाणिवा समृद्ध होतात. आकलनशक्ती विकसित आणि मजबूत होते. मातृभाषेत शिकल्याने विचार करणे, विश्‍लेषण करणे, निर्णय घेणे आदी क्षमता विकसित होण्यास मोलाची मदत होते. बोलण्याची/विचार करण्याची व शिक्षणाची भाषा एकच असल्याने शिकणे आनंददायी होते. त्यामुळे मातृभाषेतील शिक्षण हे मुलांच्या सर्वांगिण विकासाचे मार्ग मोकळे करते. त्यामुळेच नवीन शैक्षणिक धोरणात ही मोदी सरकारने मातृभाषेतील शिक्षणाला प्राधान्य दिले आहे.आज जगातील फ्रान्स वा जर्मनीसारखे प्रगत देश आपापल्या मातृभाषेतच प्राथमिक, माध्यमिक, महाविद्यालयीन वा इतर कुठलेही वैद्यकीय, अभियांत्रिकी शिक्षण देतात. जर्मन किंवा फ्रेंच बहुराष्ट्रीय कंपन्यांची ‘बुकलेट’देखील आपापल्या मातृभाषेत दिलेली असतात. जर्मन वा फ्रेंच लोक व्यावहारिक गोष्टींचा आत्माही आपली मातृभाषा मानतात आणि त्याबाबत तडजोड करत नाही, हे यातून स्पष्ट होते.


त्यामुळे वैदिक गणित, शून्याचा शोध, दशमान पद्धतीचा शोध संस्कृत भाषेतच असून पायथागोरसचे प्रमेय शुल्बसुत्रात तर गुप्तकाळातील आर्यभट्टाने आपल्या आर्यभट्टीयम ग्रंथात भूमितीय सिद्धांत आहेत. महाराष्ट्रातल्या भास्काराचाऱ्यांनी गणितात काम करतानाच गुरुत्वाकर्षणाचाही उल्लेख केलेला आहे. खगोलशास्त्राचा अभ्यास करूनच भारतीयांनी चांद्र व सौर कालगणना तयार केली, त्यातील आकडेमोडीनेच वर्षानुवर्षांत सूर्यमालेत नेमक्या कोणत्या घटना घडतील याचेही वर्णन केलेले आढळते. आधुनिक भौतिकशास्त्राचा सर्वप्रमुख सिद्धांत अणुवाद असून त्याचा उल्लेख महर्षी कणादांच्या संस्कृत साहित्यात आहे. रसायनशास्त्रात नागार्जुनाचे योगदान उल्लेखनीय असून पार्याचा शोध त्यांनीच लावला. तसेच मेहरोलीतील लोहस्तंभ न गंजता हजारो वर्षांपासून उभा आहे, हे रसायनशास्त्राचेच उदाहरण. भारतीय वैद्यकशास्त्रही संस्कृतमध्ये उपलब्ध आहे. त्यामुळे मातृभाषेत ज्ञानाची प्राप्ती पुर्वजांनी केलेली असताना आपण इतर भाषेतून शिक्षण घेण्यापेक्षा मातृभाषेला प्राधान्य देणं काळाची गरज आहे. इतर भाषेचे ज्ञान महत्त्वाचेच पण मातृभाषेतील शिक्षण ही विचारप्रक्रियेची प्रग्लभता वाढवणारी कल्पना आहे.