मराठीच्या नव्या रुपाला स्वीकारण्यावाचून पर्याय नाही : डॉ. रवींद्र शोभणे

माझी साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदी निवड झाली आहे, हे कळल्यानंतर निश्चितच मला आनंद झाला. साने गुरुजींच्याच कर्मभूमीत मला हा सन्मान मिळतोय. माझ्या आजवरच्या वाङ्मयीन कारकिर्दीचा हा सन्मान असेल. महात्मा गांधी, आचार्य विनोबा भावे आणि साने गुरुजी या तिघांच्या विचारांची परंपरा साने गुरुजींनी अमळनेरमधून संपूर्ण महाराष्ट्राला दिली आहे. त्याच भूमीतच हे संमेलन होणार आहे, हे माझ्या दृष्टीने खचितच अप्रूपच आहे.

साहित्य संमेलनाचा अध्यक्ष हा तीन दिवसांचा गुळाचा गणपती असतो, असं काही लोक म्हणतात. तरीही अध्यक्षांची काही कर्तव्ये जरूर आहेत. आता त्यांना अधिकार आहेत की नाही, हा भाग अलाहिदा. माझ्या नावावर शिक्कामोर्तब झाल्यानंतर जेव्हा साहित्य संमेलन होईल, तेव्हा उद्घाटनप्रसंगी मला रितसर सूत्रं सुपूर्द केली जातील, तेव्हा माझी कारकिर्द सुरू होईल. त्यानंतर साहित्यविषयक, संस्कृतीविषयक, शिक्षणविषयक जे सर्वसामान्य माणसांच्या जीवनातील प्रश्न आहेत, समस्या आणि अडचणी आहेत, त्या अनुषंगाने नेमलेल्या अध्यक्षांनी समाजाचा एक घटक म्हणूनसुद्धा काम करावे, धडपडावे, काही मागण्या असतात त्या मार्गी लावाव्या. उदाहरणार्थ, मराठीच्या अभिजात दर्जाविषयी मागणी आहे, अलीकडे मराठी माध्यमाच्या शाळा झपाट्याने बंद होत आहेत. यांसारख्या कळीच्या प्रश्नांकडे विद्यमान अध्यक्षांनी त्यांच्या कारकिर्दीत पाहावं, असं मला निश्चितपणे वाटतं. त्यादृष्टीने मी प्रयत्न करणार आहे.

खरंतर साहित्यिकांनी राजकीय विषयांवर बोलूच नये, असे अजिबात नाही. प्रत्येक सर्वसामान्य माणूस साहित्यात कार्य करत असताना तत्कालीन राजकीय, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक अशा सर्वच प्रश्नांशी संबंधित असतो. म्हटले, तर बळीही असतो. अशांनी व्यक्त होणे चुकीचे वाटत नाही. तो त्याच्याच विचारधारेतून व्यक्त होणार. तेव्हा विरोधी विचारसरणीच्या लोकांना ते साहजिकच खटकणार. याचंही राजकारण होतं, ते न होऊ देता त्याबाजूने तो का बोलतो, हे समजून घेणे गरजेचे आहे. हे सुसंवादी पद्धतीने व्हायला हवे. खरेतर प्रत्येकालाच राजकीय वक्तव्यांवर टीका करण्याचा अधिकार आहे. हा अधिकार कोण कशाप्रकारे वापरतो ते पाहायला हवे. दुर्गाबाई भागवतांनी तत्कालीन राजकीय व्यवस्थेवर टीका केली होती. त्याच संमेलनात ’सामान’ ही पाडगावकरांनी कविता वाचली होती. या सर्वांचा पुन्हा विचार आपण करायला हवा. त्यामुळे व्यासपीठावरून होणारी टीका अनाठायी आहे, असे मला वाटत नाही, त्याचा स्तर तेवढा तपासून पाहायला हवा.

अर्थात, असे काही नक्कीच करता येईल. हाही मुद्दा चांगला आहे. तुम्हाला एक सांगतो, परिसंवादही बहुतेकदा वादविवादापर्यंत जातात. वादविवाद म्हटलं म्हणजे, त्या त्या पद्धतीचे विषय आणि त्यांची मांडणी होणे गरजेचे आहे, तरी हा मुद्दा मला आवडला. हे होणे गरजेचे आहे. यात तरुण पिढीचा सहभाग वाढायला हवा. त्यांनाही या माध्यमातून साहित्याची ओढ लागेल आणि साहित्याकडे पाहण्याचा त्यांचा दृष्टिकोन बदलू शकतो.

बरोबर, तुमचं मत खरं आहे. आजपर्यंतचा आपला अनुभव असाच होता. जे प्रस्ताव मंजूर होतात, ते शासनदरबारी जातात. त्यांचे पुढे काय होतं, ते ना संमेलनाध्यक्षांना माहिती असतं, ना महामंडळाच्या पदाधिकार्‍यांना. ते जर कळीचे मुद्दे असतील, तर अध्यक्षांनी त्याचा पाठपुरावा करणे गरजेचे आहे. माझ्या कारकिर्दीत जे प्रस्ताव मंजूर होतील, त्यांचा पाठपुरावा करण्याचा मी नक्की प्रयत्न करेन.

आपण मातीचे देणे असतो, तिचे देणे असते. संस्कृती आणि भाषेचे पडसाद उमटतात. त्याच्या घडण्याच्या काळात त्याने केलेला विचार त्याच्या लिखाणातून मांडला जातो. माझ्या लेखनात माझ्या गावातील माणसांचे, त्यांच्या शेतीचे, बलुतेदारांचे प्रश्न दिसून येतात. धार्मिक आणि सामाजिक अंगाने विचार करून मी माझ्या कादंबर्‍यांमध्ये मांडतो. माझेही शहरीकरण झाले. नोकरीनिमित्त मी नागपूरला आलो. आपलं जीवन अनेक अर्थांनी बदल ते आपण टिपत असतो.

मुळात हा भाषिक बदल तसाही अटळ आहे. गंमत अशी की, आज आपण जागतिकीकरणाच्या आणि खुल्या अर्थव्यवस्थेत प्रवेश केला आहे. आपल्याला पाश्चिमात्य देशातील सर्वच गोष्टी चालतात. तेव्हा हे नवे शब्द मराठीवर आक्रमण करत असतील, तर त्यांना त्यांच्या अर्थासोबत स्वीकारण्यावाचून पर्याय नाही. मराठी भाषेत अनेक शब्द बहामनी काळापासून, संस्कृत भाषेतून आलेले आहेत, ते आपण स्वीकारले आहेत ना! आज फारसी आणि उर्दूतून आपण काही शब्द स्वीकारले आहेत. उर्दू-फारसी शब्दकोश शिवाजी महाराजांनी तयार केला होता. आज १९५०ची मराठी भाषा आणि २००० सालची मराठी भाषा यात नक्कीच फरक आहे. आजचा तरुण इंग्रजी माध्यमे आणि व्यापारपेठांतून वावरणारा आहे. त्याच्या वागण्या-बोलण्यात असे शब्द येतात. आपणही नकळत अशा शब्दांचा वापर करतो. यातून मराठी संपते, असे मला मुळीच वाटत नाही. यातून आपल्या भाषेत इतर भाषेतील शब्द सामावले जातात.

अभिजात भाषेच्या दर्जासाठी लागणार्‍या निकषांमधला सर्वांत महत्त्वाचा निकष म्हणजे, भाषा जवळपास अडीच हजार वर्षांपूर्वीची असावी. या निकषावर मराठी उतरते असे मला वाटते. सातवाहन काळात मराठी ग्रंथांचा उल्लेख आहे. त्या काळापासून मराठी आपल्याला दिसते. या दोन रूपांत फरक नक्कीच असतो. या एवढ्या काळात भाषा तशीच राहत नाही. तीही प्रवाही असते. तिची रूपं बदलतात. हा भाषेचा बदलता रूपबंध आहे. त्याला जर निकषांमध्ये बसताना अडथळे येत असतील, तर या मुद्द्याचा नव्याने विचार करणे गरजेचे आहे.

तरुणांना आकर्षित करणारे काही परिसंवाद, काही वाङ्मयीन कार्यक्रम होणं गरजेचं आहे. त्यासाठी मी महामंडळाच्या पदाधिकार्‍यांशी बोलणंच. तसेच आयोजन समितीशीही बोलावे लागेल. ज्या साने गुरुजींनी आपले आयुष्य तरुणांसाठी वेचले, त्यांच्यापर्यंत हे साहित्य पोहोचावे, ‘आंतरभारती’ सारखे प्रकल्प त्यांनी राबवले होते, असा प्रयत्न होणे गरजेचे आहे. आपण त्याला उत्तमप्रकारे मांडले, तर तो कृतीत यायला यश येईल.

डॉ. रवींद्र शोभणे यांचा जन्म नागपूर जिल्ह्यातील नरखेड तालुक्यातील खरसोली या गावी झाला. नागपूर विद्यापीठ येथून त्यांनी ‘कादंबरीकार श्री. ना. पेंडसे’ या विषयावर प्रबंध सादर करून १९८९ साली ‘पीएचडी’ची पदवी प्राप्त केली आहे. कथा, कादंबरी, नाट्य, कविता, समीक्षा, ललित, अशा विविध साहित्यप्रकारांत लेखन करणार्‍या डॉ. रवींद्र शोभणे यांची वयाच्या ३४व्या वर्षी ‘प्रवाह’ ही पहिली कादंबरी प्रकाशित झाली.

डॉ. शोभणे यांनी आजवर एकूण ११ कादंब़र्‍या लिहिल्या आहेत. त्या पुढीलप्रमाणे - ‘रक्तध्रुव’ (१९८९), ‘कोंडी’ (१९९९), ‘चिरेबंद’ (१९९५), ‘सव्वीस दिवस’ (१९९६), ‘उत्तरायण’ (२००१), ‘पडघम’ (२००७), ‘पांढर’ (२००९), ‘अश्वमेध’ (२०१४), ‘पांढरे हत्ती’ (२०१६), ‘होळी’ (२०२१) तसेच त्यांचे एकूण दहा कथासंग्रहदेखील प्रकाशित झाले आहेत. ‘वर्तमान’, ‘दाही दिशा’, ‘शहामृग’, ‘ततभाव’, ‘अदुष्टाच्या वाट’, ‘चंद्रोत्सव’, ‘ओल्या पापाचे फुत्कार’, ‘महत्तम साधारण विभाजक’, ‘भवताल’ आणि ‘ऐशा चौफेर टापूत’ हे त्यांचे गाजलेले कथासंग्रह. ‘गोत्र’ म्हणून एक व्यक्तीचित्रण प्रकाशित झाले आहे. ‘कादंबरीकार श्री. ना. पेंडसे’, ’सत्वशोधाच्या दिशा’, ‘संदर्भासह’, ‘महाभारत आणि मराठी कादंबरी’, ‘त्रिमिती’, ‘साक्षेप’ असे अनेक समीक्षात्मक वैचारिक साहित्य प्रकशित झाले आहे.

काही ग्रंथांचे संपादनसुद्धा डॉ. शोभणे यांनी केले आहे. ‘कथानजाळी’, ‘मराठी कविता ः परंपरा आणि दर्शन व जागतिकीकरण‘, ‘समाज आणि मराठी साहित्य’ असे अनेक विषय त्यांनी मांडले आहेत. त्यांनी ‘अनंत जन्मांची गोष्ट’ विश्वनाथप्रसाद तिवारी यांच्या हिंदी कवितांचा अनुवादही केला आहे. तसेच ‘सॉक्रेटिस कधी मरत नसतो’ हा माधव कौशिक यांच्या हिंदी कथांचा त्यांनी केलेला अनुवादही प्रकाशित झाला आहे. त्याबरोबरच त्यांच्या पाच पुस्तकांचा अनुवाद इतर भाषांमध्ये झाला आहे. त्यांनी ‘नेक्ड साहित्य संमेलनां’चे अध्यक्षपही भूषवले आहे.