मानवी कल्याणाचा पाया रचणारे कालातीत दीपस्तंभ - संत ज्ञानेश्वर

आजपासून ७५० वर्षांपूर्वी महाराष्ट्राच्या भूमीत एका तेजस्वी सूर्याचा उदय झाला, ज्याच्या प्रकाशाने केवळ महाराष्ट्रालाच नव्हे, तर संपूर्ण भारताला ज्ञान आणि भक्तीची नवी दिशा दिली. ते महान संत, कवी आणि तत्त्वज्ञ म्हणजे संत ज्ञानेश्वर. त्यांची ७५०वी जयंती (१२७५-२०२५) हा एक ऐतिहासिक क्षण आहे, जो आपल्याला पुन्हा एकदा त्यांच्या कालातीत कार्याचे स्मरण करून देतो. त्यांच्या आयुष्याचा काळ कमी असला, तरी त्यांनी रचलेला विचार आणि भक्तीचा पाया आजही समाजाला प्रेरणा देतो.

संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वांत मोठे योगदान म्हणजे ज्ञानेश्वरी. त्या काळात संस्कृत ही पंडितांची भाषा मानली जात होती. त्याकाळी सामान्य लोकांसाठी धर्मग्रंथ समजून घेणे अशय होते. अशा वेळी, ज्ञानेश्वरांनी भगवद्गीतेवरील गहन तत्त्वज्ञान अत्यंत सोप्या मराठी भाषेत, ओवी छंदात मांडले. त्यांनी आपल्या ग्रंथाला ‘भावार्थदीपिका’ असे नाव दिले, कारण त्यात त्यांनी भावार्थरूपी दिव्याने गीतेतील प्रत्येक विचार प्रकाशित केला. ती मराठी भाषेला ज्ञान आणि अध्यात्माचा एक अनमोल ठेवा देणारी कलाकृती आहे. ज्ञानेश्वरीने मराठी भाषेला एक साहित्यिक आणि आध्यात्मिक ओळख दिली, ज्यामुळे ती केवळ व्यवहाराची भाषा न राहता, ज्ञानाची आणि भक्तीची भाषा बनली.

त्यांचे दुसरे महत्त्वाचे कार्य म्हणजे, ‘अमृतानुभव.’ या ग्रंथात त्यांनी आत्मा, ब्रह्म आणि जीव यांच्यातील संबंधांवर सखोल चिंतन केले आहे. त्यांनी अत्यंत वेगळ्या शैलीत आणि नवीन दृष्टिकोनातून अद्वैत तत्त्वज्ञान समजावून सांगितले. ‘चांगदेव पासष्टी’सारख्या रचनांमधून त्यांनी अहंकार आणि ज्ञानाचा योग्य संगम कसा असावा, हे दाखवून दिले.

ज्ञानेश्वरांचे कार्य केवळ साहित्यिक नव्हते, तर ते सामाजिक क्रांतीचे प्रतीक होते. त्यांच्या काळात समाजामध्ये जातिभेद आणि कर्मकांडांचे प्राबल्य होते. त्यांच्या कुटुंबालाही संन्याशाच्या संततीमुळे बहिष्कृत करण्यात आले होते. पण, ज्ञानेश्वरांनी या सामाजिक विषमतेला विरोध करत, सर्व लोकांना, मग ते कोणत्याही जातीचे असोत, एकत्र आणून भक्तीचा मार्ग दाखवला. त्यांनी वारकरी संप्रदायाचा पाया रचला, जो आजही समता आणि प्रेमावर आधारित आहे. ‘पंढरीची वारी’ ही या संप्रदायाची ओळख आहे, जिथे कोणताही भेदभाव न मानता, लाखो नागरिक ‘ज्ञानोबा माऊली तुकाराम’ असा जयघोष करत एकत्र येतात.

आज ७५० वर्षांनंतरही त्यांचे हे विचार आपल्याला प्रेरणा देतात. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून त्यांनी दिलेले ज्ञान, वारकरी संप्रदायातून त्यांनी रुजवलेली समता आणि पसायदानातून त्यांनी व्यक्त केलेली विश्वकल्याणाची भावना आजही समाजाला योग्य मार्गावर आणण्यासाठी उपयुक्त आहे. म्हणूनच, संत ज्ञानेश्वरांची ७५०वी जयंती साजरी करताना आपण त्यांच्या कार्याचे केवळ स्मरणच करत नाही, तर ते विचार आपल्या जीवनात उतरवण्याचा संकल्प करूया!

ज्ञानेश्वरांचे तत्त्वज्ञान हे अद्वैत वेदांतावर आधारित आहे. परंतु, ते सामान्य माणसाला समजेल अशा सोप्या आणि प्रेमळ भाषेत मांडलेले आहे. त्यांच्या तत्त्वज्ञानाचा गाभा ‘ज्ञानेश्वरी’ आणि ‘अमृतानुभव’ या ग्रंथांमध्ये आढळतो.

त्यांनी भगवद्गीतेतील तत्त्वज्ञान समजावून सांगताना ज्ञान, कर्म आणि भक्ती यांचा सुंदर समन्वय साधला. त्यांच्या मते, परमेश्वर हा चराचरांत भरलेला आहे आणि जीव आणि ब्रह्म हे वेगळे नाहीत, तर एकच आहेत.

ज्ञानेश्वरांनी भक्तीला केवळ एक कर्मकांड मानले नाही, तर परमेश्वराशी एकरूप होण्याची प्रक्रिया मानली. त्यांच्या मते, भक्तीमुळे मन शुद्ध होते आणि ज्ञानाची प्राप्ती सोपी होते. त्यांच्या तत्त्वज्ञानात समतोल महत्त्वाचा आहे. ते केवळ संन्यासाचा किंवा केवळ कर्माचा पुरस्कार करत नाहीत, तर संसारामध्ये राहूनही अध्यात्म साधता येते, हे सांगतात.

त्यांच्या तत्त्वज्ञानाचा मुख्य उद्देश आत्मज्ञान आणि विश्वकल्याण आहे. त्यांनी पसायदानातून "जगात जे दुष्ट आहेत, त्यांचा दुष्टपणा नष्ट व्हावा आणि सज्जनांची भरभराट व्हावी,” अशी प्रार्थना करून त्यांच्या तत्त्वज्ञानाचा व्यापक दृष्टिकोन स्पष्ट केला. थोडयात, ज्ञानेश्वरांचे तत्त्वज्ञान हे ज्ञान, भक्ती, कर्म आणि सामाजिक समता यांचा सुंदर संगम आहे, जे आजही समाजाला प्रेरणा देते.

संत ज्ञानेश्वर, ज्यांनी अवघ्या २१ वर्षांच्या आयुष्यात महाराष्ट्राच्या मातीला ज्ञान आणि भक्तीचा सुगंध दिला, ते खर्या अर्थाने कालातीत आहेत. त्यांचा जन्म जरी १३व्या शतकात झाला असला तरी, त्यांचे विचार, त्यांचे साहित्य आणि त्यांनी घालून दिलेली जीवनमूल्ये आजही तितकीच प्रासंगिक आणि मार्गदर्शक आहेत.

ज्ञानेश्वरांचे पसायदान हे त्यांच्या विश्वकल्याणाच्या भावनेचे प्रतीक आहे. त्यात त्यांनी "दुर्जनांचे दुर्जनत्व नष्ट होवो आणि सज्जनांची भरभराट होवो,” अशी प्रार्थना केली आहे. ही प्रार्थना कोणत्याही एका धर्माची किंवा देशाची नाही, तर संपूर्ण मानवजातीसाठी आहे. आजच्या जगात जिथे संघर्ष, द्वेष आणि अशांतता वाढत आहे, तिथे ज्ञानेश्वरांच्या या विश्वव्यापी प्रार्थनेची अधिक गरज आहे.

ज्ञानेश्वरांनी केवळ धार्मिक ग्रंथांची रचना केली नाही, तर त्यांनी सामाजिक एकता आणि मानवी कल्याणाचा पाया रचला. त्यांचे विचार, त्यांची भाषा आणि त्यांचा जीवनमार्ग आजही आपल्याला मार्गदर्शन करतो. त्यामुळे संत ज्ञानेश्वर हे केवळ एक संत नसून, ते एक असे दीपस्तंभ आहेत, ज्यांचा प्रकाश युगानुयुगे मानवी समाजाला मार्ग दाखवत राहील. म्हणूनच ते खर्या अर्थाने कालातीत आहेत.


अंजली तागडे
(लेखिका विश्व संवाद केंद्र, पुणेच्या संपादक आहेत.)