आधुनिक विज्ञान व तंत्रज्ञानाच्या कसोटीवर उतरणारे योगशास्त्र

गेली अनेक वर्षे पाश्चात्य देशांत विशेषतः अमेरिकतेतल्या अनेक प्रयोगशाळांत, अत्याधुनिक तंत्रज्ञान वापरून भारतातील आद्य ऋषीमुनींनी हजारो वर्षांपूर्वी अंतःप्रज्ञेने निर्माण केलेल्या ज्योतिर्गणित, अंकगणित, आयुर्वेद, योगविद्या, ध्यानविद्या (मेडिटेशन) इत्यादी अनेक शास्त्रांवर प्रयोगांद्वारे संशोधन चालू आहे. भारतीय वेदोपनिषदात वर्णन केलेल्या ’मृत्यूनंतरचे जीवन’ व मंत्रविद्या यावरही संशोधन चालू आहे.वैद्यकशास्त्र व आरोग्य यांच्याशी निकट संबंध असलेला, परंतु स्वतंत्रपणे निर्माण झालेला व विकास पावलेला आणि तोही भारतात, असा शास्त्रीय विषय म्हणजे ‘योगशास्त्र.’

 

 

प्राथमिक योगसाधनेने मन व इच्छाशक्ती यांच्या शरीरावर असलेल्या अधिकाराचा शोध लागतो. पातंजल योगाच्या ज्ञानाने व अनुभवाने मनुष्य स्वतःचाच नाही, तर चराचरसृष्टीचा अधिपती होतो. राजयोगाच्याद्वारे मनुष्य प्रथम स्वतःचे मन व शरीर यांची एकता अथवा योग अनुभवतो. नंतर त्यांची व इतर विश्वाची एकता अथवा योग व नंतर शेवटची पायरी म्हणजे जीवात्मा व परमात्मा यांचे ऐक्य अनुभवतो.अशा प्रकारे योगसाधना करीत असता त्याला ज्या निरनिराळ्या शक्ती अथवा सामर्थ्य प्राप्त होत जातात, त्यांना ’सिद्धी’ असे म्हणतात. या सिद्धी अनेक आहेत व त्यावरही संशोधन चालू आहे. या योगसाध्य सिद्धींची नावे (अणिमा -सूक्ष्म रूप धारण करणे, महिमा-शरीराचा आकार हवा तेवढा मोठा करणे, लघिमा-शरीर हलके करणे, प्राप्ति-हवी ती वस्तू प्राप्त करणे, प्राकाम्य-हवे ते घडवून आणणे, ईशित्व-भौतिक पदार्थावर सत्ता, वशित्व-पंचमहाभूते वश करणे इत्यादी) अद्भुत सामर्थ्यांची आहेत व असले ’चमत्कार’ केवळ कल्पनेचे खेळ आहेत, असे वाटले, तरी यातील काही चमत्कार पाश्चिमात्य शास्त्रज्ञांनी तर्कबुद्धिनिष्ठ व वस्तुनिष्ठ कसोट्यांवर अद्ययावत यंत्रोपकरणांच्या साहाय्याने तपासून व ते प्रत्यक्ष घडतात, याची खात्री करून घेतली आहे.

आपणही पाश्चात्यांप्रमाणे योगविद्येचे काही योग्यांनी केलेले प्रयोग आज उपलब्ध असलेल्या शास्त्रीय ज्ञानाशी विसंगत आहेत, त्याअर्थी त्यांत जादू, हातचलाखी, संमोहन वगैरे खोट्या क्रिया असल्या पाहिजेत,’ असे ठरवले. १९६०च्या सुमारास ‘ऑल इंडिया इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस’मधील डॉ.आनंद, डॉ. छिना या शास्त्रज्ञांनी भारतात ‘इलेक्ट्रोड’ जोडून एका योग्यावर संशोधन चालू केले होते, ते सरकारी बाबूंनी बंद पाडले. पण, तरीही काही पाश्चात्यांना हृदयाचे स्पंदन, नाडीचे ठोके, कमी करून किंवा बंद करून, काही तास तर काही योगी काही दिवस जीवंत राहू शकतात, जखमेतील रक्तस्राव थांबवणे, वेदनांवर प्रभुत्व, शरीरांतर्गत ग्रंथी व आतड्यांच्या हालचालीवर प्रभुत्व हे प्रयोग व त्याही पुढे जाऊन काही योगी अतींद्रिय शक्तीही (इच्छेनुसार निर्जीव वस्तू हलवणे, अतींद्रिय दृष्टी, टेलिपॅथी अशा प्रकारची सामर्थ्ये दाखवतात ती (अतींद्रियमानसशास्त्र) हे चमत्कार शास्त्रीय कुतूहलाने प्रत्यक्ष पाहून ते संपूर्ण खोटे आहेत, असे नक्की म्हणणे कठीण वाटू लागल्याने, यात सर्व प्रकारच्या शास्त्रीय खबरदार्‍या घेऊन आधुनिक तांत्रिक शास्त्रीय उपकरणांच्या साहाय्याने तपास केल्यानंतर या सर्व कृती अस्सल आहेत, असे त्यांना आढळून आले. मग तशा क्रिया सुसज्ज प्रयोगशाळेत करवून, त्यांच्या मागे प्रत्यक्ष शरीरांतर्गत क्रिया काय आहेत, त्यांचा उगम काय व त्या कशा करता येतात, यांचा तर्कप्रज्ञेच्या मार्गाने तपास करण्यास सुरुवात केली.

मेंदूचे हे अतिसूक्ष्म ’अल्फा’ विद्युत तरंग चेतनेच्या कक्षेत नसलेल्या शरीरांतर्गत इच्छेविना चालणार्‍या क्रियांची माहिती जाणून घेऊन तिच्यासंबंधी आपल्या इच्छेचे संदेश तत्क्षणी शरीरातील यंत्रणेकडे पाठवतात (फीडबॅक. याला ‘जैवप्रतिसंभरण’ (बायोफीडबॅक) असे म्हणतात. शरीराच्या कुठल्याही भागातून आतील ऊर्जा (एनर्जी) क्रियांमुळे ‘अल्फा’, ‘बीटा’, ‘थिटा’, ‘डेल्टा’ असे विद्युत तरंग उत्पन्न होत असतात. ‘ईईजी’, ‘ईएमजी’ या यंत्रांद्वारे त्यांची नोंद घेता येते. या तंत्रज्ञानाचा वापर करून अनेक योग्यांवर व सामान्य लोकांवर अनेक प्रयोग केले जात आहेत.

 

स्वामी कुवलयानन्दांनी लोणावळ्यात स्थापन केलेल्या ‘कैवल्यधाम’ या योगविद्येच्या संशोधनाला वाहून घेतलेल्या संस्थेत आधुनिक शास्त्रीय निकषांनुसार व यंत्रोपकरणांच्या साहाय्याने चांगले संशोधन केले आहे. या संस्थेतील डॉ. कोचर यांनी ‘योग व स्मरणशक्ती आणि मानसिक थकवा’ यावर केलेले संशोधन उल्लेखनीय आहे.बाल्टिमोर सिटी हॉस्पिटलमध्ये डॉ. बरनॉर्ड एन्गेल यांनी बायोफीडबॅक प्रशिक्षणाचा (बायोफीडबॅक ट्रेनिंग-बीएफटी) उपयोग करून धोकादायक हृदयविकारातून मुक्तता मिळवण्यात यश मिळवले आहे.

 

डॉ. एल्मर ग्रीन व त्यांचे सहसंशोधक यांनी स्वामी राम नावाच्या योगी महाराजांच्या सहकार्याने त्यांच्यावर १९७० पासून योगाच्या निरनिराळ्या अवस्थांचे व कृतींचे संशोधन केले आहे. १९२५ साली जन्मलेले स्वामी राम- यांनी संन्यासदीक्षा घेऊन १२०हून अधिक ज्ञानिमुनींकडून ज्ञानार्जन केले. १९३४ ते १९४४ पर्यंत उपनिषदे व बौद्ध तत्त्वज्ञान शिकवले. तिबेटी गूढ विद्येचा अभ्यास तसेच ध्यान व योग यांची एकांतात साधना केली. वयाच्या २४व्या वर्षी त्यांची करवीरपीठाचे शंकराचार्य म्हणून नियुक्ती झाली. पण, १९५२ साली त्या पदाचा त्याग करून ते हिमालयातील आपल्या महान गुरुकडे अधिक ज्ञानप्राप्तीसाठी निघून गेले. तेथे त्यांना योगविद्येचा योग्य प्रचार होण्याकरिता परदेशी प्रवास करावा व आधुनिक शास्त्रांच्या (सायन्सच्या) संकेतांप्रमाणे योगशास्त्र प्रायोगिक विज्ञानाच्या कक्षेत आणण्याचा प्रयत्न करणार्‍या शास्त्रज्ञांस साहाय्य करावे, अशी अंतःप्रेरणा झाली. त्यांनी युरोपमध्ये तीन वर्षे पाश्चात्य मानसशास्त्र, तत्त्वज्ञान व वैद्यकशास्त्र यांचा अभ्यास केला. ग्रीन व त्यांचे सहकारी यांनी स्वामी राम यांच्यावर मार्च १९७० पासून अनेक प्रयोग केले. स्वामींनी दोन बोटांच्या तापमानात ११ डिग्रीचा फरक, हृदयाचे ठोके वाढवले व ५० सेकंदात ७४ पासून ५२ पर्यंत खाली आणले. पद्मासनात बसून हृदयाचे ठोके मिनिटाला ३०६ पर्यंत वाढवले. नंतर सप्टेंबर १९७० मध्ये स्वामीजींनी शरीराच्या रक्तप्रवाहावर आपले नियंत्रण दाखवले.

 

एका सेकंदात आपल्या पार्श्वभागावर मोठा गोळा उत्पन्न केला व तीन-चार सेकंदात नाहीसा केला. नंतर त्यांनी डॉक्टर व मानसशास्त्रज्ञासमोर विणकामाची लांब सुई मनाच्या शक्तीने फिरवून दाखवली. त्यावेळी त्यांच्या तोंडावर, फक्त डोळे सोडून मुखवटा, त्यावर फ्लेक्झिग्लास व त्यावर आणखी एक धातूचा पत्रा बसवला होता. स्वामीजींनी पॅट नॉरीस याला सात प्रश्न विचारायला सांगून त्यातल्या पाच प्रश्नांची आधीच लिहून ठेवलेली यादी दाखवली.यानंतर ग्रीन पतीपत्नी भारतात येऊन काही योग्यांना भेटून योगाच्या क्रियाविषयी माहिती गोळा केली अजूनही चाललेल्या या प्रयोगांत अनेक जैवमानसशास्त्रज्ञ व मनोरोगचिकित्सक भाग घेत असून ताणतणाव, दमा, आतड्यांचा दाह, भयगंड अशा अनेक व्याधींवर ‘बीएफटी’ तंत्राने उपचार केले जात आहेत.