संत वाङ्मयाचे आगळे पैलू मांडणारी पुस्तके

या पुस्तकाची प्रस्तावना डॉ. गो. बं. देगलुरकरांनी दिली आहे. ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे कार्यच मुळात मानवतेला कवेत घेणारे आहे. ज्ञानेश्वर म्हणतात, ’हे विश्वची माझे घर.’ तेव्हाच स्पष्ट होते, ते केवळ मराठी माणसासाठी लिहीत नाहीत. नामदेव म्हणतात की, ’‘ज्ञानेश्वरीची एक तरी ओवी अनुभवावी. कारण, तिचं लेखन केवळ बौद्धिक प्रतिभेने झालेले नाही, तर तिला आत्मप्रचितीची जोड आहे.“ संत तुकाराम आणि ज्ञानेश्वर या दोघांची नावे वैश्विक साहित्यिकांच्या यादीत अग्रक्रमाने गणली जातील, एवढी त्यांची ख्याती आहे. म्हणूनच त्यांच्या दृष्टिकोनातून महाभारत काय हे जाणून घ्यायचा आणि सामान्यांसमोर मांडायचा हा प्रयत्न.

महाराष्ट्राच्या संत चळवळीत ज्ञानेश्वरांचे नेतृत्व सर्वांनी मान्य केल्याचे दिसते. त्यांच्या शिकवणीखाली तयार झालेली ही मंडळी. दुसरा महत्त्वाचा भाग म्हणजे, आपल्याकडे मोक्षापर्यंत पोहोचवण्याच्या चार मुख्य मार्गांनंतर पाचवा येतो-तो भक्तिमार्ग. त्या भक्तिमार्गाचा उल्लेख तुम्हीसुद्धा केलाच. हे अद्वैत तत्त्वज्ञान माणसामाणसातले भेद, वाद, उत्पन्नच होऊ देत नाही. इथे मी पणा वेगळा काढावा लागत नाही. तो मी पणा आपलेपणात विरघळून जातो. मला वाटते विठ्ठल भक्तीचे मर्म हेच आहे. संतसाहित्य हा सागर आहे. त्याचा तळ आपण गाठू शकत नाही. माझ्या बौद्धिक क्षमतेला मानवेल एवढा उलगडा मी यातून केला आहे.

आपला समकालीन संत समुदाय कबीराला वारकरीच समजतो. आपल्या संतांवर कबिराचा प्रभाव आहेच. ‘साखी’ म्हणजे साक्षात्कारी अनुभव. कबीरांनी बरेच साहित्यप्रकार लिहिले. दोहे हे त्यापैकी एक प्रचलित. परंतु, प्रबोधन-शिकवण करणार्‍यांपेक्षा त्यांचे साक्षात्कारी अनुभव मला मांडावेसे वाटतात. त्यांच्या अनुभवांचे चिंतन करणार्‍या या ‘साखी’ आहेत, त्यांचा अर्थ आणि शब्दार्थ मला यातून सांगावेसे वाटले.

विशेष म्हणजे, या शीर्षकातील तिन्ही शब्दांचा अर्थ एकच आहे. ‘चोखामेळा’ या नावाचा अर्थच ‘चोख’ या शब्दावरून आला आहे. ‘चोखट’ म्हणजेही ‘चोख.’ चांगला किंवा निर्मळ. ‘चोखट’ हा शब्द आपण वारंवार शहरी भागात ऐकत नसलो, तरीही खेड्यांमध्ये दैनंदिन जीवनात याचा सर्रास वापर होतो. माणूस काय चोखट आहे, म्हणजे निर्मळ मनाचा आहे. मोठ्या विपत्तीतून चोखोबा आलेत. एकप्रकारे ते बहिष्कृतच! तरीही ते भक्तिमार्गावरून ढळले नाहीत, हा त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वातील विलक्षण पैलू आहे. त्यांचा मृत्यू कूस पडून झाला. त्यात अनेक माणसे गेली. तेव्हा त्यांच्या अस्थी कशा ओळखायच्या? नामदेव म्हणाले की, ”प्रत्येक हाड वाजवून बघा, ज्यातून विठ्ठल नामाचा गजर ऐकू येईल, त्या अस्थी घेऊन या.” एवढी त्यांची भक्ती!

मी मूळचा लातूर येथील उदगीरचा. कर्नाटकाच्या सीमेजवळच आमचे गाव. तिथे बसवण्णांचे अनुयायी खूप. कर्नाटक त्यांना ‘बसवेश्वर’ नाही म्हणत, ‘बसवण्णा’च म्हणतात. अण्णा म्हणजे मोठा भाऊ किंवा वडीलधारी व्यक्ती. त्यांच्या पुण्यतिथीनिमित्त कर्नाटक सरकारने एक पुस्तिका काढली होती. ती वाचून मला त्यांच्याविषयी अधिक जाणून घ्यावेसे वाटले. मी शोधायला सुरुवात केल्यावर माझ्या लक्षात आले, बसवण्णांसारख्या इसमावर मराठीत फारच त्रोटक लेखन झालंय. मुबलक साहित्य उपलब्ध नाहीच. तेव्हा मला विशेष खेद वाटला. तू म्हणालीस ते बरोबरच आहे. माझ्याच पुस्तक प्रकाशनाच्या कार्यक्रमानंतर मोजक्या 100 प्रती विक्रीला ठेवल्या होत्या. त्याच दिवशी त्या सर्व संपल्या. मराठी माणसांना उत्तम मजकूर हवा आहे, त्याची भूक मला तेव्हा लक्षात आली.

ते समर्थच आहेत! अगदी चपखल उपाधी त्यांना मिळाली आहे. दुसरा मुद्दा म्हणजे, यात मी त्यांच्या जीवनाविषयी न लिहिता, त्यांच्या ’दासबोधा’बाबत लिहिले आहे. ’दास डोंगरी राहतो’ वगैरे गोनीदांची त्यांच्या जीवनप्रवासाविषयी लिहिलेली पुस्तके आहेत. त्यांनी म्हटलेच आहे, ‘शहाणे करून सोडावे अवघें जन!’ त्यांचे हे लोकांसाठी वाहिलेले आयुष्य आणि त्यांचे कर्तृत्व ’दासबोधा’तून आपल्याला लख्ख जाणवते. म्हणून हे पुस्तक.

खरेच! संतसाहित्य हा महाराष्ट्राचा आणि पर्यायाने भारतीय संस्कृतीचा मोठा आधारस्तंभ. आपल्याकडे वाद सतत होत असतात. सांस्कृतिक विविधता मोठ्या प्रमाणावर असल्याने, ते साहजिकच आहे. संघर्ष होतात, सामाजिक अभिसरण होतात; पण या सर्वांना एका छताखाली सामावून घेऊन, भक्तीचा मार्ग दाखवणारी ही संत मंडळी आणि त्यांनी देऊन ठेवलेला हा संत साहित्याचा अमूल्य ठेवा कालातीत आहे. या सर्व संतांचे, त्यांच्या जीवनकार्याचा आणि कर्तृत्वाचे वेगळे पैलू उलगडून दाखवल्याबद्दल, मी तुम्हाला पुन्हा एकदा धन्यवाद म्हणते आणि तुमच्या पुढील संतांविषयी लिहिण्याच्या कारकिर्दीला शुभेच्छा देते.