समाजसेवेतील ‘स्वधिष्ठान’

पैशांपेक्षा देशासाठी काही तरी कर! ज्या समाजाचं आपण देणं लागतो, त्याची परतफेड करणे कर्तव्य ठरते,’ हा विचार आजोबा अच्युत कुलकर्णी आणि आई-वडिलांनी बालपणीच ओनिलच्या मनावर ठसवला होता. त्यानंतर शालेय जीवनात सैनिकी शिक्षणामुळे देशसेवेचा ध्यास लागल्याने सुरुवातीला सैन्यात भरती होण्याचे स्वप्न उराशी बाळगले. मात्र, महाविद्यालयीन शिक्षणात ‘एनसीसी’नंतर ‘एनएसएस’चा सदस्य बनल्याने ओनिलचे अधिष्ठान बदलले.राष्ट्ररक्षणापेक्षा समाजात सकारात्मक बदल घडवून आणणं, हासुद्धा देशसेवेचाच एक मार्ग असल्याची जाणीव झाल्याने त्याने स्वतःला समाजसेवेला वाहून घेतले. त्याचीच परिणती म्हणजे, त्याने स्थापन केलेली ‘स्वधिष्ठान’ संस्था. या संस्थेच्या माध्यमातून २७ वर्षीय ओनिलचे समाजसेवेचे व्रत ‘कोविड’ काळातदेखील अखंडपणे सुरू आहे. ठाण्यातील उपवन येथे आई-वडील व सहचारिणीसोबत वास्तव्यास असलेल्या ओनिलचे बालपण भांडुप येथे एकत्र कुटुंबात गेले. जन्माच्या वेळी ‘ओ’ अक्षर आल्याने इतर पारंपरिक नावांपेक्षा क्रिकेटप्रेमी वडिलांनी, ऑस्ट्रेलियाचा सलामीवीर नॉर्मन ओनिल याच्या नावावरून ‘ओनिल’ नाव ठेवले. आजोबा अच्युत कुलकर्णी प्रौढवर्ग चालवण्यासह इतरही सामाजिक उपक्रम राबवत असल्याने त्याचा पगडा ओनिलच्या बालमनावर बिंबवला गेला.

त्याला आई-वडिलांचीही सहमती असल्याने शालेय जीवनात ‘जिज्ञासा’, ‘रायगड’ आणि ‘भोंसला’ या सैनिकी शाळा व ‘एनसीसी’मधून राष्ट्रप्रेमाचे बाळकडू ओनिलला मिळाले. त्यानंतर महाविद्यालयीन जीवनात (एनएसएस) ‘राष्ट्रीय सेवा योजने’अंतर्गत मिळालेल्या संधीमुळे वंचित व तळागाळातील लोकांच्या समस्या पाहून राष्ट्ररक्षणापेक्षा राष्ट्रउभारणी व सामाजिक सुधारणांकडे त्याचा कल वाढला. राज्यशास्त्रात पदवी शिक्षण पूर्ण करून ओनिलने मुंबईत समाजकार्यात (एमएसडब्ल्यू) तसेच, ‘बालहक्क आणि बाल संरक्षण’ या विषयात पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण केले. समाजकार्य शिक्षण पूर्ण करत असताना ‘महिला व बालकांवर होणारा हिंसाचार’ या विषयावर कार्य सुरूच ठेवले होते. दरम्यान, समाजातील वंचित घटकांसाठी काम करणार्‍या विविध संस्था, संघटनांच्या माध्यमातून समाजसेवेचे धडे गिरवले. समाजातील विषमता नष्ट करण्यासाठी व प्रत्येकाला विकासाच्या समान संधी उपलब्ध व्हाव्यात, यासाठी आपण काहीतरी केले पाहिजे, या विचारांनी त्याच्या डोक्यात काहूर माजले. देशकार्याहून मानवतेसाठी काम करणे त्याला महत्त्वपूर्ण वाटू लागले. या पार्श्वभूमीवर समाजसेवेचे अधिष्ठान स्वतःच का निर्माण करू नये, या ध्येयाने पछाडलेल्या ओनिलला तशी संधी लवकरच उपलब्ध झाली.

२०१३च्या सुमारास महाराष्ट्रात सलग तिसर्‍या वर्षी दुष्काळ पडला होता. नद्या, विहिरी, तलाव कोरडेठाक पडले होते. तेव्हा आपल्या सवंगड्यांना साथीला घेऊन ठाणे जिल्ह्यातल्या वनवासी पाड्यांवर पाण्याचे टँकर पुरवण्यास मदत केली. त्याच्या या भगीरथ प्रयत्नांना विविध स्तरातून पाठिंबा मिळू लागला. समाजसेवेचा पेटवलेला हा धगधगता अग्निकुंड सदोदित तेवत ठेवला पाहिजे, हा विचार घट्ट होत गेला आणि त्यातून निर्मिती झाली ‘स्वधिष्ठान’ या स्वयंसेवी संस्थेची.सुरुवातीच्या काळात गरीब व गरजू विद्यार्थ्यांसाठी शालेय साहित्य वाटप करणे, वृद्धाश्रमातील वृद्धांसोबत वेळ घालवणे, अशी कामे करीत संस्थेचा विस्तार वाढत गेला. तसा ओनिल त्याच्या शिलेदारांच्या सोबतीने आणि संस्थेच्या माध्यमातून, ‘आपला ध्वज, आपला अभिमान’, ‘ग्रीन दिवाळी’, ‘पर्यावरण संवर्धन’, ‘मतदार जागरूकता’, अशा जनजागृती मोहिमादेखील राबवत होता. समाजात परिवर्तन आणण्याआधी स्वतःच्या विचारात आणि आचरणात परिवर्तन आणण्याची आवश्यकता असते, हा विचार अंगी बाणवत संस्थेच्या स्वयंसेवकांसाठी समाजकार्याच्या क्षेत्रात कार्यरत असणार्‍या तज्ज्ञांची मार्गदर्शन सत्रे, तसेच या सत्रात देदीप्यमान कार्य करणार्‍या संस्थांमध्ये अभ्यास सहलीचे आयोजनही करत असल्याचे तो सांगतो. आपल्या समाजकार्य क्षेत्रातील आठ वर्षांचा अनुभव ओघवत्या शैलीत कथन करताना तो थांबतच नाही.

‘स्वधिष्ठान’च्या माध्यमातून महिला व लहान मुलांवर होणारा लैंगिक, शारीरिक, मानसिक व आर्थिक हिंसाचार रोखण्यासाठी, तसेच पौगंडावस्थेतील मुला-मुलींच्या समस्यांवर मुंबई, ठाणे तसेच लगतच्या झोपडपट्ट्या, शाळा-महाविद्यालयांमध्ये, शासकीय, बिगरशासकीय कार्यालयांमध्ये मागील काही वर्षांपासून जनजागृती सत्रांच्या माध्यमातून कार्य सुरू असल्याचे तो आवर्जून सांगतो. आतापर्यंत ओनिलने ‘जसवा’ पुरस्कार २०१४, ‘जागृती’ पुरस्कार २०१३, ‘यंग अचिव्हर्स’ पुरस्कार २०१९ या पुरस्कारांवर आपली मोहर उमटवली आहे, तर ‘बुक ऑफ अचिव्हर्स २०२०’, ‘स्टोरीज ऑफ यंग मेन ब्रेकिंग द चेन्स ऑफ मस्क्युलीनिटी-२०१९’ या पुस्तकांमध्येही त्याच्या समाजसेवेची दखल घेतल्याचे ओनिल अभिमानाने सांगतो.ओनिलच्या ‘स्वधिष्ठान’मध्ये आजघडीला युवक-युवतींसह अनेक वृद्धही स्वयंसेवक म्हणून कार्यरत आहेत. महिला हिंसाचार, लहान मुलांवरील अत्याचार रोखण्यासाठी सर्वांनीच पुढाकार घेण्याची गरज असल्याचे मत व्यक्त करणार्‍या ओनिलने महात्मा जोतिबा फुले, महर्षी कर्वे, राजा राममोहन रॉय अशा सुधारकांना डोळ्यासमोर ठेवून भेदभाव व हिंसाचारमुक्त समाज घडविण्यासाठी आयुष्यभर कार्य करण्याचा संकल्प सोडला आहे. त्याच्या या उपक्रमाला दै. ‘मुंबई तरुण भारत’च्या शुभेच्छा.

-दीपक शेलार