स्वातंत्र्यवीर सावरकरांची अर्थनीती, विदेशनीती व मूल्यनीती – पंतप्रधान नरेंद्र मोदींच्या सध्याच्या धोरणांच्या अनुषंगाने एक तुलनात्मक अभ्यास - वैशाली राणा

प्रस्तावना : भारतीय इतिहासात दोन युगांचे नेतृत्व करणारे महत्त्वाचे नेते म्हणजे स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर आणि पंतप्रधान नरेंद्र मोदी. दोघांचे विचार, कार्यपद्धती आणि सामाजिक-राजकीय संदर्भ भिन्न असले तरी, भारताच्या प्रगतीसाठी आणि राष्ट्रभक्तीसाठी त्यांच्या दृष्टिकोनात अनेक साम्ये दिसून येतात. या लेखाचा उद्देश म्हणजे सावरकरांच्या अर्थनीती, विदेशनीती व मूल्यनीती यांचा सखोल अभ्यास करून त्यांची तुलना मोदींच्या सध्याच्या धोरणांशी करणे, ज्यामुळे आधुनिक भारताच्या राष्ट्रनिर्मितीचा नवा पाया समजून घेता येईल.

सावरकरांनी स्वावलंबनाला सर्वाधिक महत्त्व दिले. त्यांनी ‘स्वदेशी वस्तूंचा वापर’ आणि स्थानिक उद्योगधंद्यांचा विकास यावर भर दिला. खाजगी मालमत्तेला आदर असला तरी त्यांनी सामाजिक उत्तरदायित्वही मान्य केले. सावरकरांचा वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि औद्योगिक क्रांतीसाठीच्या गरजेचा उल्लेख त्यांच्या लेखनात स्पष्ट आहे. "माझी जन्मठेप" सारख्या लेखांमधून त्यांचा आर्थिक विचार स्पष्ट होतो, ज्यामध्ये त्यांनी सांगितले आहे की एक सशक्त राष्ट्र हे उद्योगधंदे, विज्ञान आणि श्रमावर आधारित असावे.

मोदींची आर्थिक धोरणे ‘मेक इन इंडिया’, ‘स्टार्टअप इंडिया’, आणि ‘आत्मनिर्भर भारत’ यांसारखी उपक्रमांनी भरलेली आहेत. सार्वजनिक-खाजगी भागीदारीला प्रोत्साहन देत त्यांनी सामाजिक विकासाला आर्थिक सुधारणांशी जोडले आहे. मोदींची धोरणे सावरकरांच्या स्वदेशी व स्वावलंबनाच्या विचारांशी सुसंगत असून, आधुनिक भारताला जागतिक पातळीवर बळकट करण्याचा प्रयत्न करतात.

तुलना व उदाहरणे: सावरकरांचे स्वदेशी अर्थव्यवस्थेवर भर व मोदींचे आत्मनिर्भर भारत या दोन्ही संकल्पना राष्ट्रनिर्मितीचा एकाच उद्देश सिद्ध करतात – देशाला आर्थिकदृष्ट्या स्वतंत्र, शक्तिशाली व समृद्ध बनवणे.

सावरकरांनी ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध लंडन, पॅरिससारख्या जागतिक केंद्रांमध्ये क्रांतिकारक चळवळींना पाठबळ दिले. त्यांनी आंतरराष्ट्रीय धोरणात राष्ट्रहिताला सर्वोच्च स्थान दिले व भारतासाठी कठोर परराष्ट्र धोरण आवश्यक असल्यावर भर दिला. त्यांच्या मते, मित्रत्व राष्ट्रहितासाठीच मान्य असावे; अन्यथा कठोर भूमिका घ्यावी लागते.

मोदींची विदेशनीती ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ या तत्वावर आधारित असूनही राष्ट्रहिताला प्रथम प्राधान्य देणारी आहे. त्यांनी विविध देशांशी द्विपक्षीय करार करून भारताचा जागतिक प्रभाव वाढवला आहे. BRICS, G20, QUAD सारख्या आंतरराष्ट्रीय मंचांमध्ये सक्रिय सहभागाने भारताचा दर्जा वाढविण्यासाठी प्रयत्न केले आहेत.

तुलना व उदाहरणे: सावरकरांचे राष्ट्रहितासाठी ठाम धोरण आणि मोदींची जागतिक स्तरावर स्पष्ट व ठोस विदेशनीती या दोन्हीने भारताच्या स्वाभिमानाला प्रोत्साहन दिले आहे.

सावरकरांनी धर्मनिरपेक्षता नाकारली नसली तरी त्यांनी सांस्कृतिक राष्ट्रवादावर भर दिला. हिंदुत्व म्हणजे धार्मिक नसून सांस्कृतिक ओळख, असा त्यांचा आग्रह होता. त्यांनी अस्पृश्यता, जातीय विषमता यांविरुद्ध तीव्र भूमिका घेतली. स्त्रीसमानता व विधवा पुनर्विवाहासारख्या सामाजिक सुधारणांना त्यांनी प्रोत्साहन दिले. विज्ञाननिष्ठा व सामाजिक समतेचेही त्यांनी जपणूक केली.

मोदींनी ‘सबका साथ, सबका विकास’ या घोषणेने सर्वसमावेशक राष्ट्रवादाचा पाठपुरावा केला आहे. भारतीय संस्कृतीचे जागतिकीकरण (योगदिन, आयुर्वेद, राम मंदिर), तसेच महिला सक्षमीकरणासाठी अनेक योजना राबविल्या आहेत. प्रशासनामध्ये नैतिकता व पारदर्शकतेला त्याने विशेष महत्त्व दिले आहे.

उदाहरणे: सावरकरांनी १९३५ मध्ये समान नागरी कायद्याचा प्रस्ताव दिला, तर मोदी सरकारने अनेक राज्यांत त्याची अंमलबजावणी सुरू केली आहे. स्त्रीसक्षमीकरणात सावरकरांचे विचार मोदींच्या ‘नारी शक्ती वंदन अधिनियम’ मध्ये प्रतिबिंबित झाले आहेत.

४. तुलनात्मक सारांश – धोरणांचा संगम

धोरणक्षेत्र

 

वीर सावरकर

 

नरेंद्र मोदी

 

साम्य

 

राष्ट्रीयतावाद

 

सांस्कृतिक राष्ट्रवाद

 

नवभारतासाठी स्वाभिमानी राष्ट्रवाद

 

दोन्ही राष्ट्राभिमानी

 

अर्थनीती

 

स्वदेशी, उद्योग, विज्ञान-शेती

 

आत्मनिर्भर भारत, मेक इन इंडिया, डिजिटल इंडिया

 

स्वावलंबी भारतासाठी दृढ इच्छाशक्ती

 

विदेशनीती

 

राष्ट्रहित सर्वोच्च, कठोर धोरण

 

वसुधैव कुटुंबकम् + राष्ट्रहित, जागतिक सहभाग

 

राष्ट्रहिताच्या अनुषंगाने ठाम धोरण

 

मूल्यनीती

 

समता, स्त्रीसमानता, विज्ञाननिष्ठा

 

सबका साथ, सबका विकास, महिला सक्षमीकरण

 

सामाजिक सुधारणा व सांस्कृतिक गौरव

 

धर्म व राष्ट्र

 

सांस्कृतिक हिंदुत्वावर आधारित राष्ट्रभान

 

सर्वधर्म समभाव व सांस्कृतिक पुनरुज्जीवन

 

हिंदू संस्कृतीचा अभिमान व सहिष्णुता

 

वीर सावरकरांचे विचार आणि धोरणे आजही काळाच्या कसोटीवर खरी उतरतात. नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वाखाली त्या विचारांची आधुनिक आवृत्ती देशाच्या विविध क्षेत्रांमध्ये दिसून येते. सावरकरांनी स्वप्न पाहिलेले ‘स्वावलंबी, सशक्त, विज्ञानप्रधान आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध भारत’ हे आजच्या मोदी सरकारच्या धोरणांमुळे साकार होत आहे.

 

सावरकर म्हणाले होते,

 

"मरणोत्तर जन्म ही केवळ समजूत नाही, तर विचारांमधून पुनरुज्जीवन आहे."

आज त्यांचा पुनरुज्जीवन मोदींच्या कार्यातून जाणवतो. म्हणूनच आपण या युगपुरुषांच्या विचारांशी नाते राखूनच भारताला खऱ्या अर्थाने ‘विश्वगुरु’ बनवू शकू.