मानवाच्या अधोगतीचा पुरावा

 

 

 

 

आपण वापरत असलेली प्रत्येक गोष्ट अर्थात, शेत-जमीन, मत्स्यपालन, जंगले इ. साठी लागणारी जमीन तसेच आपण निर्माण करत असलेल्या कचर्‍यासाठी आवश्यक असलेली जमीन याला एकत्रितपणे आपल्या पर्यावरणीय पाऊलखुणा (इकॉलॉजिकल फूटप्रिंट)म्हणतात. तसेच, आपल्या उपभोगाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी आपल्या पृथ्वीवर उपलब्ध असलेल्या संसाधनांचे परिमाण जे पृथ्वी दरवर्षी पुनर्निर्मित करू शकते, याला ‘पृथ्वीची जैवक्षमता’ म्हणतात. पृथ्वी नेहमीच संसाधनांचा पुनर्वापर करत असते. परंतु, या पुनर्वापराची एक निश्चित गती आहे. ती गती अर्थात, जैवक्षमता.

 

 

’अर्थ ओव्हरशूट डे’ ही आपल्या कॅलेंडरवर पूर्वगणना केलेली अशी तारीख असते, ज्या दिवशी, मानवजातीची त्या वर्षासाठीची पर्यावरणीय पाऊलखुण, पृथ्वीच्या वार्षिक जैवक्षमतेच्या मापाच्या इतकी होते.

 

 

’ओव्हरशूट’ हा शब्द त्या पातळीचे प्रतिनिधित्व करतो, ज्याद्वारे मानवी लोकसंख्येची मागणी पृथ्वीवर पुनरुत्पादित होणार्‍या जैविक संसाधनांच्या गतीला ’ओव्हरशूट’ करते. आर्थिक दृष्टिकोनातून पाहिल्यास, वार्षिक ‘अर्थ ओव्हरशूट डे’हा त्या दिवसाचे प्रतिनिधित्व करतो ज्याद्वारे ग्रहाचे वार्षिक पुनर्निर्मितीचे बजेट खर्च केले जाते आणि मानवता पर्यावरणीय तूट खर्चात प्रवेश करते, ती जास्तीचा खर्च करू लागते. ‘अर्थ ओव्हरशूट डे’ ची गणना जागतिक जैवक्षमतेला (त्या वर्षी पृथ्वीद्वारे निर्माण झालेल्या नैसर्गिक संसाधनांचे प्रमाण) ‘जागतिक पर्यावरणीय पाऊलखुणा’ (त्या वर्षासाठी मानवतेने पृथ्वीच्या नैसर्गिक संसाधनांचा केलेला वापर) विभागून, त्या आकड्याला ३६५ ने गुणल्यावर केली जाते.

 

 

२०१९ साली, ‘अर्थ ओव्हरशूट डे’ दि.२९ जुलैला होता. २०२० मध्ये जगभरातील कोरोना व्हायरस प्रेरित ‘लॉकडाऊन’मुळे गणना केलेला ‘ओव्हरशूट’ दिवस २२ ऑगस्ट रोजी अर्थात २०१९ पेक्षा तीन आठवड्यांपेक्षा जास्त दिवसांनी आला. ‘ग्लोबल फूटप्रिंट नेटवर्क’चे अध्यक्ष दावा करतात की, ‘कोविड-१९ ’ साथीचा रोग स्वतःच पर्यावरणीय असमतोल च्या प्रकटीकरणांपैकी एक आहे. यावर्षीचा ‘अर्थ ओव्हरशूट डे’ आहे २८ जून रोजी. २८ जूनला, पृथ्वीचा २०२२ वर्षासाठी चा सांसाधनांचा साठा संपून आपण, आपल्या भविष्यातले संसाधन वापरायला सुरवात करू.

 

 

युके थिंक टँक ’न्यू इकोनॉमिक्स फाऊंडेशन’चे अ‍ॅण्ड्रयू सिम्स यांनी मुळात: ‘अर्थ ओव्हरशूट डे’ ही संकल्पना विकसित केली. ‘ग्लोबल फूटप्रिंट नेटवर्क’, ‘न्यू इकोनॉमिक्स फाऊंडेशन’च्या भागीदार संस्थेने, पृथ्वीवरील मर्यादित संसाधनांबद्दल जागरूकता वाढवण्यासाठी दरवर्षी ‘अर्थ ओव्हरशूट डे’साठी मोहीम राबवण्यास सुरवात केली.

 

 

‘ग्लोबल फूटप्रिंट नेटवर्क’च्या मते, संपूर्ण मानव इतिहासात, मानवतेने शहरे आणि रस्ते तयार करण्यासाठी, अन्नपुरवठ्यासाठी, अन्य अनेक उत्पादने तयार करण्यासाठी तसेच कार्बन डायऑक्साईड सोडण्यासाठी इ. योग्य दराने पृथ्वीच्या बजेटमध्ये निसर्गाच्या संसाधनांचा वापर केला आहे. परंतु, १९७०च्या दशकाच्या सुरुवातीस, आपण हा महत्त्वाचा व गंभीर उंबरठा ओलांडला (१९७०ची ‘अर्थ ओव्हरशूट डे’ची तारीख होती ३० डिसेंबर). मानवतेची संसाधानांची मागणी, ही ग्रह पुनरुत्पादित करू शकतो, त्यापेक्षा जास्त होऊ लागली. संशोधनाने असे आढळते की, सद्य:स्थितीत मानवतेची संसाधनांची मागणी १.७ पेक्षा जास्त पृथ्वींच्या समतुल्य आहे. आपण १.७ पृथ्वी लागतील, इतकी जास्त संसाधने दरवर्षी वापरतो आहोत.

२१व्या शतकाच्या मध्यातच दोन ग्रहांच्या संसाधनांची आवश्यकता आपल्याला असेल, असे डेटा दाखवतो. या संसाधनांच्या र्‍हासाची किंमत अधिक स्पष्ट होत आहे, हे काही वेगळे सांगायची गरज नाही. वातावरणातील बदल - ‘ग्रीन हाऊस गॅसेस’ उत्सर्जित होण्याचे प्रमाण हा सर्वात स्पष्ट आणि व्यापक परिणाम आहे. इतर जैवभौतिकीय परिणामांमध्ये जंगलतोड, प्रजाती नष्ट होणे किंवा मत्स्यपालन नष्ट होणे, नैसर्गिक ऋतुचक्रात स्पष्ट दिसणारे बदल इ. चा समावेश होतो. अशा संसाधनांच्या असुरक्षिततेमुळे आर्थिक ताण आणि सामाजिक संघर्षदेखील निर्माण होतात आणि होत राहणार.

 

 

आपण विचार केलात, तर तुम्हाला जाणवेल, ही माहिती भीषण आहे. पण मग आपण काय करू शकतो? ‘ग्लोबल फूटप्रिंट नेटवर्क’ आणि ‘श्नाइडर इलेक्ट्रिक’द्वारे २०१९ साली केल्या गेलेल्या संशोधनात असे दिसून आले की, विद्यमान इमारतींना अधिक ऊर्जा कार्यक्षम करून आणि विजेच्या निर्मितीसाठी कोळशाचा वापर करणार्‍या ‘थर्मल पॉवर प्लांट’चा कमी वापर करून पृथ्वीचा ‘ओव्हरशूट डे’ २१ दिवसांनी मागे ढकलण्यात मदत होऊ शकते. जर आपण अन्न वाया घालवणे फक्त अर्ध्याने कमी करू शकलो, तरी तारीख १० दिवसांनी मागे हलविली जाऊ शकते. जागतिक पातळीवर कार्बन डायॉक्साईडचे उत्सर्जन निम्मे करून, तब्बल ९३ दिवस वाचवले जाऊ शकतात. माणसाने जगातील पातळीवर फक्त मांसाहार कमी करूनदेखील तारीख १७ दिवस मागे ढकलली जाऊ शकते.

 

 

जगभरात आधीच केलेल्या काही उपायांमुळे अलीकडच्या वर्षांत प्रतिगमनाची गती कमी होण्यास मदत झाली आहे. गेल्या पाच वर्षांत ‘अर्थ ओव्हरशूट डे’ने कॅलेंडरमध्ये दरवर्षी एका दिवसापेक्षा कमी वाढ केली आहे. त्यापूर्वी प्रत्येक वर्षी सुमारे तीन दिवसांची वाढ बघितली जायची. अर्थात, प्रयत्नाने बदल घडू शकतो.

 

 

माझ्या मते, ‘अर्थ ओव्हरशूट डे’ सारख्या गणितीय अभ्यासाने हे स्पष्ट आहे की, ‘निसर्ग टीपिंग पॉईंट’वर आहे. दहा लाखांहून अधिक प्रजाती नामशेष होण्याच्या धोक्यात आहेत, जगातील ७५ टक्के जमीन आणि ६६ टक्के सागरी वातावरण मानवाने लक्षणीयरित्या बदलले आहे आणि तापमान २.६ ओउ ते ३.९ ओउ दरम्यान वाढ अपेक्षित आहे. विज्ञान स्पष्ट आहे- जर आपल्याला समृद्ध भविष्य घडवायचे असेल, तर या दशकात पर्यावरणीय संकटाचा सामना करणे आवश्यक आहे आणि बद्दल प्रत्येकापासून सुरू होतो!